Exercitatio - Colloquium Vīcēsimus Quārtus

Quānam grātiā mīsit tē hūc ad mē pater tuus?

Dīxit tē esse hominem ēgregiē īnstitūtum, sapienter ēducātum, eāque dē causā grātum huic Cīvitātī: cupere sē, ut egō eīsdem quibus tū vestīgiīs īnsistēns, perveniam ad similem favōrem populī.

Quōmodō igitur tē id assecūtūrum cēnsēs?

Ingenuā ēducātiōne, quālī tē omnēs praedicant esse praeditum. Adiēcit pater, eam ēducātiōnem magis decēre mē, quam alium quemvīs.

Cēdō mī fīlī, quōmodō eā in rē venīs ā patre imbūtus?

Nōn tam mē pater praeceptīs īnstrūxit, quam patruus quidam meus, vir senex, versātus multum et diū in Rēgum comitātibus.

Quid ergō illī tē docuērunt, mī fīlī, et amīce?

Vidē vir prūdentissime, nē fortasse per īgnōrantiam lābāris in dictum aliquod aut factum stultum vel rūsticānum, unde amittās istud nōmen optimē ēducātī.

Quid? tam leviter nē apud vōs perit?

Vel ūnicā vōculā, ūnicō flexū poplitis, ūnicā inclīnātiōne capitis.

Nimis est inter vōs dēlicātum et īnfīrmum; inter nōs enim multō est rōbustius et fīrmius.

Sīc sunt nostra iūdicia, ut nostra corpora quae nūllam ferunt offēnsiōnem.

Immō, ut est vidēre, facilius ferunt corpora quam animī.

Fortasse tū nōn nōstī hunc, ideō fīlium, et amīcum nōminās.

An nōn sunt haec honesta nōmina, et plēna benevolentiae?

Benevolentiae crēdō, quam nōs haud māgnī sānē facimus: sed nōn reverentiae, neque officiī, quae nōs ānxiē venāmur: nam hīc dominus solet appellitārī, nōn amīcus. An nōn animadvertis dominī praefātiōnem ante praenōmen, et famulōs versīcolōrēs? nōn annōtāstī in avī hūius solemnibus parentālibus tot cereōs, tot īnsignia, tot hominēs ātrātōs?

Quid ergō? affectās tū omnibus esse dominus, nūllī amīcus?

Ita docuērunt mē propinquī meī.

Ēdat iam, mī Domine, tua excellentia praeclāra illa tuōrum cōnsanguineōrum documenta.

Vidēris tū mihi puerum hunc nāsō suspendere, at nōn est quīlibet, nē fēceris.

Prīmum, esse mē ex honestissimā prōgeniē, quae nūllī cēdat per ūniversam hanc Prōvinciam: idcircō cūrandum mihi dīligenter, atque annītendum, nē dēgenerem ā maiōrum meōrum virtūte: illōs parāsse sibi māgnum decus, nēminī concēdendō dē locō, dē dīgnitāte, dē auctōritāte, dē appellātiōne: mē idem dēbēre facere. Sī quis quid velit dē honōre dētrahere, pugnandum statim cum eō; dē pecūniā oportēre esse largum, atque adeō profūsum: in honōre āstrīctum et attentum: decēre nihilōminus mē, ac meī similēs assurgere aliīs, viā cēdere, dūcere, redūcere, nūdāre caput, poplitem incurvāre, nōn quod alius quispiam id mereātur ā mē sibi exhibērī, sed quod sīc conciliābō mihi favōrem hominum, captābō auram populārem, et parābō illum, quem tantopere gestāmus semper in ōre et in corde honōrem: in eā ēducātiōne situm esse discrīmen nōbilis et īgnōbilis, quod nōbilis ad illa omnia dexterē praestandā īnstitūtus est atque assuēfactus; īgnōbilis agrestī mōre nihil illōrum doctus est facere.

Et Excellentiae tuae, domine, quālis vidētur ēiusmodī īnstitūtiō?

Quālis vērō? nisi multō optima, et dīgna meō genere?

Quid ergō est aliud quod ā mē requīrās?

Nihil plānē restāret meā sententiā, nisi accessisset voluntās patris, quī iussit prōrsum, seu vērius imperāvit rīgidē, ut ad tē venīrem; ut sī quid in hāc ēducātiōne nōssēs magis reconditum, et quasi mystērium sacrātius, quō māius mihi decus acquīrerem, in grātiam suī nē gravārēris expōnere, quō familia nostra alioquī honestissima et celsīssima, altius ascenderet: quoniam sunt nōn paucī novī hominēs, quī frētī suā opulentiā, nactīque dīgnitātem et honōrēs, per dīvitiās ēmersērunt, adeō ut etiam audeant cum vetustāte et decōribus gentis nostrae contendere.

Facinus nefandum.

Nōnne?

Vel caecō esset clārum.

Itaque novī illī hominēs ambulant comitātī longō asseclārum ōrdine, ipsī segmentātī in vestibus vel bombycinī villōsī intercīsī⁽¹⁾, vel textī Attalicī⁽²⁾, ut nōs nihil esse prae illīs videāmur, quī villātō⁽³⁾ vestīmur, dissimulāndae paupertātis grātiā. Praemium autem hūius tuī labōris, sī operam hanc nāvāris patrī, erit recipī tē in numerum nostrae familiae, et admittī ad illīus grātiam et meam, ut prōcēdente tempore aliquod ā nōbīs accipiās beneficium, sīsque semper in nostrā clientēlā, et quasi tūtēlā.

Quid potest dīcī amplius, aut optābilius? Sed cēdō iam, sī aperiās caput, ac cēdās viā et locō, appellēs blandē, quam ob causam eris grātus iīs, quībuscum versābere?

Ob eam ipsam causam, quia haec agō.

Isthaec omnia exteriōra sunt sōlum sīgna, quae dēnōtant aliquid esse in animō tuō propter quod dīligāre; nam ipsa per sē nēmō dīligit.

Quidnī dīligant omnēs quae sunt honestae conversātiōnis, in meā praesertim nōbilitāte?

Parum admodum es prōgressus, quod liceat inter nōs dīcere, et tū tē pervenisse iam arbitrāris ad summum.

Nihil necesse habeō parāre mihi litterās atque ērudītiōnem: maiōrēs meī reliquērunt mihi unde vīvam; quod etiam sī dēsit, nōn istīs est mihi artibus quaerendum tam īgnōbilibus, sed hastae cuspide, et ēnse dīstrīctō.

Animōsē isthuc quidem et ferōciter: quasi vērō quia es nōbilis, nōn sīs futūrus homō.

Bona verba.

Ecquā tandem parte tuī es homō?

Mē tōtō.

An corpore, quō nōn differīs ā belluīs?

Minimē.

Nōn ergō tē tōtō, ratiōne igitur et mente.

Quidnī?

Sī hanc ergō sinīs incultam et silvestrem, excolīs autem corpus, et illī ūnī studēs, an nōn trānsīs ab hūmānā in ferīnam condiciōnem? Sed ad id, dē quō coeperāmus loquī: nam haec dīgressiō, sī vellem mihi indulgēre, longissimē nōs ā prōpositō abdūceret: vērum quum tū cēdis dē viā, et nūdās caput, quālem tē esse aliī exīstimant?

Nōbilem, et generōsē īnfōrmātum atque īnstitūtum.

Nimium dūrus es: nihilne domī audīvistī dē animō, dē probitāte, dē modestia, dē moderātiōne?

In Templō nōnnumquam audīvī dē conciōnātōribus.

Quum illa abs tē vident occurrentēs fierī, iūdicant tē esse adulēscentem modestum, probum, bene dē ipsīs iūdicantem, dē tē autem moderātē, quā ex opīniōne nāscitur benevolentia et favor.

Explīcātius id quaesō.

Hūc pertinet mea ratiō: sī tē hominēs exīstimārent adeō superbum ut sē omnēs contemnerēs prae tē, nūdāre tamen caput, et genū flectere, nōn quod ipsīs is honor dēbeātur, sed quod tē deceat; putās tū ūllum fore, quī tibi habēret grātiam, aut tē dē honōris illā falsā simulātiōne dīligeret?

Quidnī?

Quia id tū tibi praestās, et tuā grātiā facis, nōn illōrum: quis enim iūdicābit sē dēvinctum tibi dē eō, quod prō tē ipsō fēceris, nōn prō sē? an egō honōrem eum velut mihi impēnsum accipiam, quem tū tribuīs opīniōnī dē tē, nōn meīs meritīs?

Ita vidētur.

Ergō parātur benevolentia, sī illī crēdant sibi honōrem illum darī, nōn ut tū habeāris cōmior ac nōbilior: istud vērō nōn fiet, nisi eam dē tē indūant opīniōnem, quod tū illōs esse potiōrēs dūcās tē, et dīgnōs quibus tū concēdās.

At nōn est ita tamen.

Quantumcumque hoc sit falsum, in eō tamen necesse est eōs fallī: alioquī numquam cōnsequerīs quod tantopere expetis.

Quae igitur erit persuādendī via?

Facilis, modō animum sēdulō advertās.

Prōfer quaesō: nam eā dē causā hūc sum missus, et eris semper in nostrā clientēlā.

Nimis crūdum est hoc pōmum.

Quid tū mussās?

Dīcō viam esse ūnicam, sī sīs tālis, quālem tē crēdī cupis.

Quī isthuc?

Sī vīs aliquid calefacere, adfersne fictum ignem?

Nōn, sed vērum.

Sī scindere, an pictum in tēlā gladium?

Nōn, sed ferreum.

Nōn est igitur eādem vīs rērum vērārum, quae fictārum?

Appāret nōn esse.

Nec tū idem efficiēs simulātā moderātiōne, quod vērā; nam falsa ipsa sē aliquandō prōdunt, vēra semper sunt eādem: in fictā moderātiōne aliquid aliquandō dīcēs, aut faciēs pūblicē aut prīvātim, quum tibi excidēs, (neque enim semper tē, et ubīque poterīs observāre) unde fictus dēprehendāris, et quantum prius īgnōtus dīligābāre, tantum posteā cognitus sīs odiō, et longē plūs.

Quōmodō igitur mihi ipse indicem germānam illam animī moderātiōnem, quam tū praecipis?

Sī persuāseris tibi, id quod rēs habet, aliōs esse meliōrēs tē.

Meliōrēs vērō? ubi tandem? In coelō crēdō; nam in terrā parēs sunt paucissimī, melior nēmō.

Sīc audīvī saepe dē patre, et patruō.

Multum abdūcit vōs ā cognitiōne vērī nōminum īgnōrantia. Quid tū vocās bonum, ut sciāmus num sit aliquis tē melior.

Quid egō sciō quid sit bonum? ex bonīs esse prōgenitum.

Īgnōrās etiam num quid sit bonum, et iam tenēs quid sit melius? quōmodō pervenistī ad comparātīva, quum nōndum positīva didiceris? ipsōs autem tuōs prōgenitōrēs quōmodō scīs fuisse bonōs? quā tū id nōtā cognōscis?

Quid? negās tū fuisse illōs bonōs?

Nōn nōvī illōs, quōmodō dē illōrum bonitāte possum aliquid in alterutram partem statuere? Quaerō modō, quā ratiōne assequāris tū fuisse illōs bonōs?

Quia ita omnēs praedicant; sed quōrsum, rogō tē, pertinent tam molestae interrogātiōnēs?

Nōn sunt molestae, sed necessāriae, ut accipiās quod ex mē scīscitāris.

Cōnfer, quaesō tē, in pauca.

Multīs esset id explicandum, cūius tam crassa īgnōrantia involveris; sed quandō ita es fastīdiōsus, dīcam brevius quam rēs tanta dīcī postulat: dēfīge iam oculōs tuōs in mē dum disserō. Quī sunt dīcendī ērudītī? an nōn iī quī habent ērudītiōnem? quī opulentī? an nōn quī habent opēs?

Indubiē.

Quī ergō bonī? num nōn iī dēmum quī habent bona?

Ita plānē.

Missās nunc dīvitiās faciāmus, quae nōn sunt vēra bona, quae sī essent, multī patre tuō invenīrentur meliōrēs, et negōtiātōrēs ac foenerātōrēs praestārent bonitāte virōs bonōs et sapientēs.

Sīc vidētur ut dīcis.

Expende ergō attentē ac dīligenter singula eōrum quae referam: an nōn est bonum, acūtum ingenium, sagāx, mātūrum iūdicium, integrum, sānum, tum ērudītiō varia, et māgnārum rērum atque ūtilium, prūdentia, exercitātiō in rēbus praestantibus, cōnsilium, dexteritās in exequendīs negōtiīs? quid tū dē istīs?

Vel sōla nōmina videntur mihi pulchra profectō et māgnifica, quantō magis rēs ipsae?

Age porrō, quid sapientia, quid religiō, pietās in Deum, in patriam, parentēs, necessāriōs, iūstitia, temperantia, līberālitās, māgnanimitas, contemptus cāsuum hūmānōrum, et fortis animus in adversīs? quid vērō ista?

Praestantissima etiam haec.

Haec sōla sunt hominis bona; nam reliqua omnia, quae commemorārī possint, bonīs et malīs sunt commūnia, atque eā dē causā nec bona: quaesō mandā sēdulō memoriae.

Faciam.

Pervelim; nam ingenium tuum nōn malum est sed nōn bene excultum. Reputā igitur cum animō tuō, an tū haec habeās, et sī habēs, quam pauca, et ea quam tenūiter, quod ubi exāmināveris acūtē ac subtīliter, intellegēs tum dēmum, tē nōn māgnīs nec multīs esse bonīs ōrnātum ac īnstrūctum, nec esse in populō, quī pauciōra habeat quam tū. Nam in multitūdine aliī sunt senēs, quī vīdērunt atque audīvērunt multa, habent experīmenta rērum plūrimārum: aliī studiōsī, quī ingenium discendō exacuunt et expoliunt: aliī capessunt Rempūblicam: aliī lībenter et dīligenter versant scrīptōrēs profūtūrōs: aliī sunt sēdulī patrēsfamiliās: aliī aliās artēs profitēntur et praestant: vel ipsī agricolae quam multa ex arcānīs nātūrae tenent? nautae vērō cursum diērum et noctium, nātūram ventōrum, positūs terrārum et maris: aliī ex multitūdine sunt virī sacrī et religiōsī, quī Nūmen piē venerantur ac colunt: aliī rēs prosperās moderātē rēxērunt, et fortiter pertulērunt adversās: quid hōrum tū nōstī? quid exercēs? quid praestās? nihil omnīnō praeterquam illud: nēmō est melior mē, bonō sum nātus genere. Quī potes esse melior, quī nōndum es bonus? Nec pater tuus, nec avī tuī aut proavī fuērunt bonī, nisi haec habuērunt quae recēnsuī; quae an habuerint, tū vīderis: egō multum dubitō, sed sī habuērunt, tū certē nōn eris bonus, nisi illōrum fiās similis.

Plānē terruistī, et pudefēcistī mē: nōn inveniō quod possim vel hīscere in contrārium.

Nihil hōrum intellēxī, tenebrās mihi offūdistī ante oculōs.

Nimirum venīs ad haec nimis dūrus, et longē dīversīs opīniōnibus īnfectus et mancipātus. Sed tū adulēscēns, quō tē nunc tandem nōmine cēnsēs appellandum, dominum an mancipium?

Mancipium; nam sī ita est, ut disseruistī, et intellegō nihil esse vērius, complūrēs sunt servī multō potiōrēs ac praestantiōrēs mē.

Haec nē leviter dēgustēs, cōnfer tē domum, et sōlus tēcum revolve, excute, perpende: quō magis versāveris, eō vēriōra et certiōra esse intellegēs.

Obsecrō tē, adice alia sī qua habēs, nam mōmentō hōrae sentiō mē adeō immūtātum, ut prōrsum videar mihi iam esse alius.

Utinam contigerit tibi quod Polemōnī philosophō.

Quid illī contigit?

Ūnā Xenocrātis ōrātiōne ex nēquissimō et perditissimō factus est sapientiae ac virtūtum omnium studiōsissimus, ēvāsitque māgnī nōminis philosophus, et Xenocrātis in Acadēmiā successor. Sed tū mī fīlī, ubi apertē cognōveris quantum tibi ad bonitātem dēsit (quod aliīs multīs superest) vērē et ex animō cēdēs aliīs, et in eīs honōrābis bonitātem, quā vidēs illōs ōrnātōs, tē autem carēre. Iam et ex reputātiōne tuī ipsīus vīlēscēs tibi, ac sordēbis; adeō ut nēminī occurrās tam abiectō contemptōque, quem nōn tibi antepōnat cōnscientia tuae mentis: nōn enim addūcī poterīs ut crēdās quemquam esse peiōrem tē, nisi quod illīus malitia et nēquitia prōtulit sē forās, tua dēlitēscit cautius.

Quid tum sequētur?

Hoc sī fēceris, vēram ipsam solidamque ingenuam ēducātiōnem atque ūrbānitātem, seu, ut nunc loquimur, aulīcitātem assequere; eris grātus et clārus omnibus, sed id nōn iam māgnī faciēs: eris autem (quod ūnicē tum tibi erit cūrae) grātus Deō immortālī.