Exercitatio - Colloquium Vicesimus

Quid agit tua celsitūdō, Philippe?

Legō, et ēdiscō, ut ipse intuēris.

Intuēor sāne et cum dolōre, dēfatīgās tē, et macerās generōsissimum istud corpusculum.

Quid ergō agerem?

Quod aliī Prōcerēs, Prīncipēs, virī nōbilēs, et opulentī, equitāre, cōnfābulārī cum puellīs Augustae mātris tuae, saltāre, discere artem tractandī arma, lūsitāre foliīs aut pilā, salīre, currere: haec vidēs esse studia nōbilitātis iūcundissima. Quod sī tantīs oblectātiōnibus fruuntur, quī vix dīgnī sunt, ut in familiam tuam admittantur: quid tē facere convenit tantī Prīncipis fīlium, et hērēdem?

Quid? studium litterārum nihilne prōdest?

Prōdest quidem, sed iīs quī sunt initiandī sacrīs, aut quī eā arte victum sunt sibi comparātūrī, quemadmodum aliīs sūtōria, aliīs textōria, et artēs cēterae quaestuāriae. Surge quaesō tē, pōne librōs dē manibus, eāmus deambulātum, certē ut respīrēs aliquantisper.

Nōn licet mihi nunc per Stunicam, et Siliceum.

Quī sunt hī Stunica et Siliceus? An nōn subditī tuī, in quōs tū habēs imperium, nōn illī in tē?

Stunica est Ēducātor meus, Siliceus autem Īnstitutor litterārius: subditī sunt illī quidem meī, seu vērius patris, sed pater, cui egō sum subditus, praefēcit illōs mihi, et mē illīs subēcit.

Quid ergō? Dedit Pater celsitūdinem tuam in servitūtem illīs hominibus?

Nesciō.

Āh facinus indīgnissimum!

Minimē vērō, ō fīlī, immō illōs fēcit servōs tuōs, quōs voluit tibi semper adhaerēre, oculōs, aurēs, animum, mentem in tē ūnum dēfīxa gerere semper, et relictīs suīs quemque negōtiīs, tuum ūnīus negōtium agere; nōn ut tē imperiōsē vexent, sed ut rudēs tuōs mōrēs bonī illī et sapientēs virī ad virtūtem, decus, atque excellentiam forment: nōn quō tē reddant mancipium, sed ut vērē līberum, et vērē Prīncipem, quibus sī nōn optemperāveris, tum dēmum servus eris extrēmae condiciōnis, pēior iīs quī hīc inter nōs versantur, emptī et vēnditī ex Aethiopia vel Āfricā.

Cūius tandem esset mancipium, sī illīs ēducātōribus mōrem nōn gereret?

Nōn certē hominum, sed vitiōrum, quī dominī sunt importūniōrēs, atque intolerabiliōrēs quōvīs homine improbō et scelerōsō.

Nōn satis ista intellegō quae dīcis.

At intellēxistī, quae Morobulus?

Plānissimē omnia.

Ō quam essent hominēs fēlīcēs, sī quam citō habent sēnsum atque intellegentiam rērum levium et malārum, habērent etiam bonārum et condūcibilium! Nunc vērō contrā ēvenit, aetāte istā nūgās, ineptiās, immō īnsāniās, ad quās tē Morobulus est adhortātus, facile intellegis: quae egō dē virtūte, dē dīgnitāte, dē omnī laudis genere dīcerem, tam caperēs, quam sī Arabicē loquerer, aut Gothicē.

Quid ergō faciendum cōnsulērēs?

Ut saltem sustinērēs assēnsiōnem, nec hūius suāsiōnibus nec meīs acquiēscerēs, quoad dē utrīsque possēs iūdicāre.

Quis dabit hoc iūdicium?

Aetās, īnstitūtiō, experīmenta.

Huī, quam esset longum ista exspectāre!

Bene monet Morobulus, abice librōs, eāmus lūsitātum, et lūdēmus lūdum, in quō ūnus ēligitur Rēx; is praescrībit aliīs quae sint agenda, parent cēterī iūxtā lēgēs lūsiōnis: tū eris Rēx.

Ut erit lūdus? nam sī eum ignōrem, quōmodō poterō Rēgem in illō agere?

Quid dīcis Philippule dulcissime, dēliciae Hispāniārum? In lūdō et rēbus levissimīs, in quibus error nihil adfert perīculī, nōn audērēs rēgnum suscipere, lūdī nescius, et vīs tot et tanta rēgna sēriō capessere ac regere, īgnārus condiciōnum populōrum, lēgum, administrātiōnis? Dēnique rudis tōtīus prūdentiae, īnstrūctus sōlum rīdiculīs ineptiīs, quās tibi Morobulus hīc in animum īnstillat? Heus puer, dīc Praefectō equīlī, ut prōferat hūc equum illum Neapōlitānum, ferōcissimum calcitrōnem et sternācem, in quō Philippus sedeat.

Minimē illum vērō, sed alium cicurātiōrem: nam regendī equī tam refrāctāriī nōndum artem habeō, nec vīrēs.

Quaesō Philippe, et putās tū leōnem ūllum esse aequē ferōcem, aut equum adeō calcitrōnem, et refrāctārium⁽²⁾, et minus parentem frēnīs, quam gentēs, ac coetūs hominum? quī conveniunt, et congregantur ex omnī vitiōrum, flāgitiōrum, scelerum et facinōrum genere, ex animī perturbātiōnibus concitātīs, incēnsīs, īnflammātīs, ārdentibus? Equum nōn audēs attingere, populum pōscis quōvīs equō ad regendum tractandumque difficiōrem? Sed missa isthaec faciāmus. Vidēs in hōc flūmine illam cymbulam? nāvigātiō est iūcundissima atque amoenissima inter prāta et salicta, quaesō dēscendāmus in eam: tū sedēbis ad clāvum, et agēs cymbam.

Ita plānē, ut vōs subvertam, et dēmergam; quemadmodum nūper fēcit Pīmentellulus.

Nē cymbam quidem gubernāre vīs, in amne tam modicō et tam placidō, quia rudis; et committis tē marī illī, undīs, flūctibus, tempestātī populōrum īnscius et inexpertus? Plānē ūsū tibi venit, quod Phaethontī, quī aurigandī nescius, ārdōre iuvenīlī currum patris gubernandum sibi dēpopōscit: nōtam esse tibi fābulam reor. Praeclārē Īsocrātēs, duās rēs maximās in hominum vītā dīcēbat esse, Prīncipātum et Sacerdōtium; quās tamen nēmō nōn expeteret tamquam dīgnus, nēmō nōn crēderet sē rēctē posse gubernāre tamquam prūdentissimus.

Intellegō nihil esse condiciōnī ac persōnae meae perinde necessārium, ut artem ac perītiam regendī Rēgnī.

Probē rem tenēs.

Quōmodō eam assequar?

Ēdūxistī tū illam tēcum ex mātris uterō?

Nihil minus.

Quōmodō igitur sciēs, nisi discās?

Nūllō modō.

Quā igitur fronte audet Morobulus hīc esse tibi auctor, ut ea studia reiciās, quibus et artis hūius perītia, et aliārum rērum maximārum ac pulcherrimārum cognitiō parātur?

Ā quibus ergō sunt haec haurienda?

Ab iīs, quī ea māximīs ingeniīs animadvertērunt atque observārunt, quōrum aliī sunt mortuī, aliī vīvī.

Ē mortuīs quōmodō discendum? possuntne mortuī loquī?

Numquamne fandō audīvistī nōminārī Platōnem, Aristotelem, Cicerōnem, Senecam, Līvium, Plūtarchum?

Māgna nōmina, saepe, et cum ingentī admīrātiōne ac laude.

Illī ipsī et aliī permultī eōrum similēs, iam ōlim vītā fūnctī, cōnfābulābuntur tēcum, quotiēs et quamdiū libuerit.

Quōmodō?

Librīs, quōs ad docendam posteritātem reliquērunt.

Quīn dantur mihi illī iam in manūs?

Dabuntur brevī, posteāquam didiceris eum sermōnem, quō possīs loquentēs illōs intellegere. Sustine paulisper, atque hanc brevem molestiam perfer, quae dēvoranda est in accipiendīs prīncipiīs; illīcō post incrēdibilēs sequentur dēlectātiōnēs, quās quī nōndum dēgustārunt, mīrandum nōn est ā litterātō studiō abhorrēre: nam quī sunt expertī, eōs citius ā vītā quam ā librīs et rēbus cognōscendīs avellēris.

Cēdō vērō, quī sunt vīvī, ā quibus sapientia haec discenda est, et mēns bona?

Sī iter essēs quodpiam initūrus, ā quibus tandem dē itinere percontārēris? utrum ab iīs quī iter illud numquam vīdissent, an quī aliquandō cōnfēcissent?

Ab iīs scīlicet quī cōnfēcissent.

Vīta haec nōnne est velut iter quoddam, et profectiō perpetua?

Sīc vidētur.

Quī ergō iter hoc perambulārunt? senēs an iuvenēs?

Senēs.

Senēs igitur auscultandī.

Omnēs indifferenter?

Acūtē rogās, nōn omnēs prōmiscuē; sed quemadmodum dē viā, sīc dē vītā: utrī nōrunt viam, quī eam perēgērunt nihil animadvertentēs, aliud agentēs, animō nōn minus peregrinante quam corpore: an quī annōtārunt dīligenter et attentē singula, et memoriae mandārunt?

Nimirum hī posteriōrēs.

Ergō in cōnsiliō dē vītae ratiōne capiendō, nōn audiendī iuvenēs, quī iter hoc numquam sunt ingressī, quantō minus adulēscentēs, et quod stultissimum est atque indīgnissimum, puerī? Neque ad id admittendī senēs imprūdentēs, lascīvī, dēmentēs, dēteriōrēs puerīs, quōs dīvīna ōrācula exsecrantur, quod sint puerī centum annōrum: sōlīs praebendae aurēs senibus māgnī iūdiciī, ūsūs rērum et prūdentiae.

Quō sīgnō eōs dīgnōscam?

Nimirum aetāte istā, fīlī, nūllō adhūc, sed ubi māius et fīrmius accesserit iūdicium, facile id cognōscēs ex verbīs et factīs, tamquam nōtā certissimā. Intereā vērō, dum eā ingeniī facultāte nōn valēs, crēde tē cūnctum et committe patrī tuō, et iīs quōs tibi pater adiūnxit Īnstitūtōrēs ac Magistrōs, īnfirmaeque istīus aetātis gubernātōrēs, et quasi manūductōrēs per eam viam, quam tū numquam iniistī. Nam patrī, cui cārior es, quam ipsemet tibi, māior est dē tē cūra, quam tibi ipsī: atque ad eam rem nōn sōlum suō ūsus est cōnsiliō, sed hominum sapientium.

Nimis diū tacuī.

Ita plānē, praeter mōrem tuum: eamque rem egō iam dūdum vehementer dēmīrābar.

An nōn pater tuus, Philippe, et Rēx Galliae, et aliī māgnī Rēgēs ac Prīncipēs, sine litterīs et labōre istō tam molestō, quem hīc tenerīs tuīs humerīs inclēmenter impōnit, Rēgna et Ditiōnēs suās regunt, et in officiō continent?

Nūlla rēs tam facilis est, quae nōn fiat difficilis, sī invītus faciās. Nōn est opera litterīs impēnsa labōriōsa eī quī libēns eam subit; quī autem invītus, eī vērō vel lūsitāre, et in locīs deambulāre amoenissimīs grave, ac intollerāndum est: tibi Morobule, nūgandī āvidissimō, et nūgīs semper assuētō, sērium aliquid vel agere, vel audīre, īnstar est mortis; vicissim aliī complūrēs vītam sibi exīstimārent acerbam, sī ad istum modum vītae suae ratiōnēs īnstituerent. Quam multī sunt in aulīs praesertim, quibus nihil est dulcius, quam ōtium torpēns atque inertissimum? Admovēre manum alicui operī, tormentī est locō: quam multī vicissim in populīs, quī ēmoriantur citius, quam sīc diēs omnēs vacuōs trānsīgerent, et celerius dēlassentur nihil agendō, quam ab intentiōne animī in negōtium aliquod? Sed ut respondeam tibi dē Caesare et Rēge Galliae, audiēs ā mē in ūniversum dē senibus, quōs posuī eōs esse, quī spatium hoc vītae dēcurrissent. Sī omnēs quotquot viam quampiam perēgissent, concorditer narrārent sē per viam in locum incidisse plēnum difficultātis et perīculī, ex quō sauciī et pessimē affectī discesserint; quod sī ēiusmodī iter rūrsum essent ingressūrī, nihil dīligentius cavērent, quam illud discrīmen: quid tū cēnsēs? an nōn hominis foret āmentissimī, quum eādem ipse viā īnsisteret, nōn recordārī tantī perīculī, nōn illud dēvītāre?

Nōndum teneō quid velīs.

Faciam igitur plānius exemplō: finge esse suprā flūmen istud tabulam angustam prō ponticulō: referant tibi omnēs, quotquot equō īnsidentēs tentārint illam trānsīre, dēcēdisse in aquam, adīsse vītae discrīmen, aegrē esse extractōs sēmivīvōs: intellegisne hoc?

Bellissimē.

Quid tū iam? an nōn tibi dēmēns viderēre, sī faciēns illāc iter, nōn ex equō dēscenderēs, et effugerēs id perīculum, in quod aliōs vēnisse audīs?

Nimirum ita agerem.

Et meritō. Quaere tū iam ex senibus, quid māximē sēnserint incommodum in vītā, quid eōs praetermīsisse doleat, et vehementer paeniteat? omnēs tibi ūnō ōre respondēbunt, quī aliquid didicērunt, nōn plūs didicisse; quī vērō nihil, nōn adhibuisse operam ut aliquid scīrent. In hanc querimōniam ingressī, nōn faciunt fīnem referendī, missōs sē fuisse ā parentibus aut ēducātōribus ad scholās et Magistrōs litterārum: sē tamen vānīs dēlectatiūnculīs vel lūsiōnum, vel vēnātiōnum, vel amōrum, aut ēiusmodī nūgārum illectōs, āmīsisse pulcherrimās ē manibus discendī occāsiōnēs: itaque conqueruntur dē fātō suō, et sortem suam dēplōrant, ac sēmetipsōs accūsant, damnant, interdum quoque exsecrantur. Vidēs ergō locum hunc dēsidiae atque īgnōrantiae esse in viā hāc vītae māximē īnfestum et perīculōsum, ūnumque omnium praecipuē dēvītandum? quoniam quidem audīs tam miserābilēs eōrum querēlās, quī in illum sunt collāpsī: is est igitur omnī cūrā et dīligentiā cavendus, et sēgnitiē, ōtiō, dēliciōlīs, nūgīs reiectīs ac sprētīs, in studia litterārum cultumque bonae mentis tōtā animī intentiōne incumbendum. Tū hāc dē rē patrem tuum rogā, tametsī iuvenem adhūc; et tū Morobule, tuum, iam senem, intellegētis ex eīs, vēram esse meam sententiam.