Ad Exercitia Linguae Latīnae Dialogī - Dialogus Septimus

Nōn apud Cuacum sed apud Lūcullum et quidem ad Apollinem prandiō exceptī sumus.

Quantō ipse id vērius dīxissēs, sī paulō postquam est prōvincia dēbellāta, adventāssēs.

Num suprā summum aliud est incrēmentum?

Nōn Sybarīticae neque Syrācūsānae splendidiōrēs fuēre cēnae.

"Ō igitur cēnae noctēsque deōrum."

Dē hīs plūs satis. Iam exeāmus. Nam et ā merīdiē sonuit secunda et videnda multa supersunt Alfarō.

Optimē monēs. Ēgrediāmur. Tamen, sī placet, eā parte quae amoeniōrēs habeat sēcessūs quibus plūrimum optima quaeque urbs commendārī solet.

Ita fīet. Nam Chapultepecum usque iuxtā aquae ductum obiter multa cōnsīderantēs iter faciēmus.

Iam omnia dīligenter observā nōn hāc posteā reditūrus.

Quā igitur?

Ālia nōn minus grāta via. Hūc usque ā fonte indīviduā paene dēfluit aqua sed mox, utī vidēs, in partēs trēs distribuitur et rēcta neutiquam exigua prōfluēns.

Hodiē mane, nī fallor, istāc dēambulāvimus.

Vēra praedicās. Nunc vidē quanta sit strātae viae huius amplitūdō ita ut aquae ductū per medium secāta utravis pars contrāriōs capere currūs possit.

Nōn adeō celebris fuit Appia, cuius prō Milōne honōrificam Cicerō multīs locīs mentiōnem facit. Tolliturque intervāllō iūstō ab agrīs nē hibernīs imbribus ūnā cum ipsīs mundētur. Ad dexteram posita sunt duo templa nōn parvō spatiō ad invicem distantia. Ad sinistram Indōrum est mercātus et quidem mercibus et hominibus refertissimus.

Postrēmum Fanum Sānctō Hippolytō sacrum quotannīs eius diē magnā cum pompā et celebritāte ab urbe tōtā frequentātur quod eō diē ā Cortesiō et eius commīlitōnibus Mexicus expugnāta fuerit. Vēxillum in eā pompā ūnus ex Curiae et urbis senātōribus eques et armātus dēfert praeeunte magnā cīvium obequitantium turbā tantī triumphī ut posterīs memoria refricētur et Hippolytō grātia habeātur quod in expugnātiōne Hispānīs adiūmentō fuerit. Ā cuius templō Indōrum emporium, quia in cōnspectū est, nōmen accēpit. Sequuntur statim quī viae subiectī sunt agrī compāscuī perpetuā viriditāte grātissimī et multīs pecorum mīllibus satīs.

Quam sunt spatiōsī et amoenī, quamque oculōs reficiunt et animum exhilarant.

Plānitiēs illa, quae est inter praedia urbāna, locus est in quō equitēs quī agilitāte et obequitandī perītiā cēterōs omnēs reliquārum prōvinciārum longē superant. Ad Troiānōrum lūdum exercentur. Et fictam pugnam cum sēriō rēs poposcerit, strēnuī sint meditantur. Potredērō appellant nostrī quod etiam ibīdem pullī equī sīve equīnī assessōribus domantur. Nam potrear verbum Hispānum est idem quod Latīnē iūniōrem equum currendī et pārendī frēnō expertem ac rudem sīc fōrmāre et docēre agitandō ut quod dīxit Horātius, ‘equō frēnātō sit auris in ōre.’

Deus optimē, quam magna, quamque magnifica strūctūra et quam multa ab utrāque strātae viae parte surgunt urbāna praedia in maximīs et amoenissimīs hortīs ex aquae ductū per canālēs irrigātīs. Quod est in Hispāniā spectāculum, quod, cum hōc aut aequārī, aut comparārī possit, ad amplissimās aedēs hās via secātur in duās aliās, ambās quidem umbrōsās.

Altera ad Tacubam, altera ā Chapultepecum dūcit et huius tam magnificae domūs dominus est Cortesius.

Nihil sānē vir hērōicus aedificāvit quod nōn animī eius magnitūdinem posterīs quam testātissimam faceret. Aquae tamen tubus sīve eurīpus quō aqua dērīvātur in urbem opere camerātō apertīs īnsuper per intervālla fenestrīs ut ventus et sōl āmittantur contēctus hāctenus fuit iamque hinc ad fontem usque dētēctus et subdiālis dūrat.

Id ita factum est duplicī ex causā et quod hāc minus sit turbae et quod defēcātior ventō et sōle ferientibus intrā fornicem aqua dūcitur.

Prūdenter iūdicās sed iam rūrsus ab utrāque viae parte compāscuī agrī sē quam lātissimē aperiunt et diffundunt armentīs multīs hinc inde pāscentibus refertī. Oppositī sunt collēs ferācissimī segetibus et silvīs placidissimī in quibus cōnspiciendīs oculī nōn sine voluptāte conquiēscunt.

Versus Cuiacānum via strāta plānitie et agrōrum amoenitāte nōbilis excurrit. Hoc est nemus et in ipsō fōns ex quō in eurīpum aqua īnfluit propeque fontem surgit, ut vidēs, altitūdine magnā prōmunturium ā quō perspicuus est in Mexicum prōspectus.

Quōrsum tamen circumquāque altīs adeō mūrīs sēptum est nemus neque ad ipsum, nisi perpaucīs aditus patet.

Nē et fōns conturbētur cōnfluentibus Indīs et dāmae, cervī, cunīculī et lepōrēs quibus abundat vēnātōribus īnsequentibus aut interimantur, aut fugiant.

Quod est lemma super līmināribus iānuae lapidibus sculptum?

"Nemus aedificiō et amoenitāte pulchrum dēliciās populī Ludovicus Velascus, huius prōvinciae prōrēx Caesarī suō cōnsecrat."

Sapit antīquitātem et quod ipsum commendat vērum est. Ecquis tamen fuit auctor?

Sīcuti accēpī, Cervantēs Salazārus, īnstitūtor noster quī quantum cōnsequī potest dat operam ut adolēscentēs Mexicānī disertī fācundīque ēvādant et clarrissīma prōvincia nostra scriptōrum inopiā quibus hāctenus caruit nōn sit inobscūrō.

Plūrimum certē ipsī dēbētis quī vōs, quod est omnium maximum, ā mortālitāte et interitū vindicāre cōnētur.

Prōcērīs et patulīs arboribus ad fontem introitus opācus est ūnaque duntaxat ad ipsam aquam iānua patet ac nē lapidēs et saxa immunditiēs ac sordēs in fontem ex prōmunturiō quod proximum est relābantur ēditīs parietibus circumscrībitur. Iam ingredere et in podiō sēde cūnctā melius contemplātūrus.

Nihil unquam etsī multa vīdī, perinde vīsū dignum quam hunc fontem vīdī. In ipsō namque ingressū continuō et oculōs et animum mīrā quādam et prope incrēdibilī voluptāte pāvit, recreāvit et refēcit. Quam est magna et lātē diffūsa fontis amplitūdō, quanta eiusdem altitūdō ut multīs locīs sōlum dēsit plānē et capere et sustinēre onerāriam nāvim potest. Adde aspectū quam sit aqua trānslūcida ut hinc facile possīs in tantā profunditāte scrūpulōs īnspicere. Pōtū nōn est minus suāvis.

Mīlle trahit variōs feriente sōle et inumbrantibus arboribus colōrēs ac quoniam nōn eadem est ubīque aquae altitūdō lūcente sōle multae mīraeque intus speciēs rērum eduntur, quibus magis quam īrīs variātur.

Sedīlibus ex lapide et calce ad parietēs undequāque ambītur ā fontis quam margine ad ipsa usque spatia aequa interiacent, per quae bīnī aut ternī hominēs dēambulāre possint.

Illud ut congruat optima nāvigātiō iuxtā terram et optima deambulātiō iuxtā mare occidentem versus aut prope prīmum porticus est ex marmore nōn procul ā fontis margine. Deinde suprā ipsum incumbit sōlārium cubiculīs ēlegantissimīs contiguum ex quibus in fontem suāvissimus est cōnspectus. Dēnique sīc et nātūrā et arte fōns commendātur ut neque Cabūra, neque Cissūsa, neque Aganippē, aut Clītorius, fontēs scrīptōrum testimōniīs celeberrimī, cum ipsō, modo aquae magnitūdinem et ūtilitātem, modo perspicuitātem et positum cōnsīderēs, cōnferrī possint.

Sī optima est aqua quae fit āerī perquam simillima quaeque calefiat et refrīgerētur celerius quae dēcocta vāsis crustās nōn relinquunt, quae legūmina citius percoquit et dēmum quae levior est ut sentīre videntur Avicennās et Hippocratēs nūlla praestantior hāc nostrā.

Plīnius ad statērae iūdicium perrārō aliquam dīcit leviōrem invenīrī; fontānam tamen aquam, quālīs haec vestra est, cēterīs salūbriōrem et maximē terrae līberae Avicennās testātur. Laudātur ea maximē quae nūllum sapōrem odōremve ad cibōs condiendōs habeat.

Quae sine colōre sit etiam laude suā nōn caret.

Quā est ad promotōrium ascēnsus nam dūdum est quod animum prūrit Mexicum tōtam oculīs expositam cōnspicere.

Hāc ascendāmus equitēs, nam peditēs dēlassābimur.

Quīn immō, sī vidētur pedibus cōnscendāmus sessūrī cum libuerit nam dēscēnsus sī equīs vehāmur nōn perinde tūtus erit.

Cōnsulis prūdenter, trādāmus igitur servīs pēnulās, expedītiōrēs ut ad acclīvia sīmus.

Quōrsum tam lātī et amplī gradūs ad monticulī summitātem quī ferē ipsum tōtum ambiunt?

In hīs ceu in hortīs Moctezuma arborēs cōnseruerat ad eundemque modum in percursū et dēscēnsū alibī multōs id genus vidēbis hortōs. Nam ā clīvibus magis quam plānīs Indī gaudēbant.

Pēnsilēs ut videō struere voluērunt.

Propemodum.

Quam fastīgiātur ad aediculam usque prōmunturium.

Ita opportuit ut quae sunt subiecta oculōs latēre nequeant. Sciās tamen quod et cognitū nōn minus dignum est monticulō hoc sublīmiōrā manū factā prōmunturia assurgere quōrum ad hōc temporis extant aliquot ad eōrum fastīgia quae in plānitiē dēsinēbant, per scālās lapideās ascēnsus erat suprā quem nōn secus quam in macellō pecora hominēs fēminaque īdōlīs sacrificātī prō hostiīs ēvulsīs prīmum cordibus offerēbantur idque nōn singulīs annīs modo sed prope singulīs mēnsibus celebre fuit. Quō sacrificiī genere quod vix fidem capiat innumera hominum mīllia periēre.

Ō modo beātissimōs Hispānōrum adventū Indōs quī ex summā illā miseriā ad praesentem fēlīcitātem et ex prīstinā servitūte ad hanc vēram lībertātem trānslātī sunt, Ō mīlliēs etiam fortūnātum Caesarem cuius aetāte et auspiciīs novus orbis antehāc incompertus innumerā diīs falsīs tantā cum perniciē et strāge obsequium praestantium hominum multitūdine pullulāns et dēbellātus et ad Chrīstiānam religiōnem conversus fuerit.

Iam circumspice et undequāque patentem Mexicum contemplāre.

Ō Deum immortālem! Quam bellum, quam grātum et oculīs et animō, quantāque varietāte iūcundum sē hinc spectāculum exhibet ut summā cum ratiōne affirmāre ausim urbem utrumque hōc locō circumscrīptum et circumductum esse et quod dē homine Graecī trādunt microcosmōn, id est, parvum mundum ipsum appellantēs, idem dē Mexicō dīcī posse. Locō plānō et lātissimō tōta posita est et omnis undequāque vīsuī obiecta Hispānōrum aedificia superba et sublīmia et quae magnam sōlī partem occupant altissimīs turribus ē surgentibus templīs praestantissima Indōrum domicilia suburbiōrum locō cōnfūsa et minimē ōrdine distribūta equitibus magnifica strūctūra nōn minus praestantia fāmā ēmergunt undequāque continent et claudunt ad eamque amplitūdinem et Hispānōrum et Indōrum habitātiō sē explicat et extendit ut circuī nūllīs mūrīs queat. Ambītur deinde montibus collibus et iugīs nōn pariter dēclīvibus quōrum quīdam silvīs horridī et māteriae abundantēs aliī ferendīs segetibus prōdūcendīsque frūctibus ferācissimī sunt in omnibus praeda rūstica appārent multa urbem et circumadiacentēs agrōs mīrum in modum.

Ā collibus ad cīvitātem, quod etiam plūs ipsam commendat, interiacentēs agrī irriguīs aquīs, fossīs, flūminibus et fontibus rigātī undique per trīgintā et eō amplius mīlliāria patent in quibus Indōrum maxima oppida, quālia sunt Tezcūcus, Tlacuba, Tepeaquilla, Escapuzalcus, Cuiacānus, Istapalapa et alia multa posita sunt, quōrum alibicantia sunt illa quae Mexicum prōspīcant templa.

Ex agrīs quī proximē urbem accēdunt, quīdam compāscuī sunt, pecoribus, iūmentīs et armentīs herbam multam ferentēs; aliī secundī frūgiferārum arborum et omnis cultūrae sīc patientēs ut praeter vītēs quaecunque seruntur incrēdibile cum faenore auctā ferant. In hīs et rūstica et urbāna praedia singula tantā ēlegantiā et ferācitāte ut animōs pariter reficiant et familiās abundē satis alant.

Nē quid dēesset quō spectāculum foret omnium grātissimum piscōsissima, ut intelligō, palus ex montium rādīcibus ab oriente versus merīdiem et occidentem longē lātēque patēns diffunditur. Indica nāvigiola cum rētibus ad capiendōs piscēs multa ferent in eā prōmunturia duo inter orientem et merīdiem ambitū et altitūdine praestantissima nāscuntur.

In alterō quod propius accēdit ad orientem fōns est perpetuō calidus, perpulchrō et eōdem camerātō aedificiō contēctus, salūbre īnfirmīs balneum. In alterō quod ad merīdiem vergit, lepōrum, cunīculōrum, cervōrum et agrestium ānserum mīra est cōpia. Assurgunt in ipsō, quō sit commendātius, marchiōnis Cortesiī aedēs praestantissimae.

Cēterum, quod vērē mūnit et proinde urbem nōbilitat, animadverte ut ambiente et campōs alluente palūde, Mexicus difficilem habet oppugnātiōnem, nam ad ipsum nisi per viās strātās quae multae amplissimae et ab adiacentibus campīs ēlātae sunt ingressūs neutiquam patet, cum campī, quī ad ipsās pertinent, fossīs multīs dīvidantur et hībernō tempore tōtī paene sīc inundentur, ut nōn palūdis sed maris speciem praebeant. Prope plērāsque viās quae aditum ad urbem praestant fossae seu rīvulī ex magnīs flūminibus in urbem longissimē dērīvantur. Ēgressīque palūdem intrant. Unde fit ut nec saeviente Canīculā ab integritāte suā discēdat.

Montēs et iuga sunt quī incolant?

Indī quam plūrimī inter quōs sunt vīllae Hispānōrum multae, estancias appellant Mexicānī, plēraeque sīc ferācēs ut et pecora nūtriant et trīticum aliaque sēmina abundē ferant. Rūra locīs īnferiōribus irriguīs aquīs coluntur et opīma fīunt. Nōstī plēraque, Alfare. Iam dēscendāmus aliā viā Mexicum reversūrī.

Rēctē monēs. Quod tamen cognōscendum mihi suprēmum et ultimum restat, dum aliō iter facimus dē Novae Hispāniae, cuius prīmātum tenet Mexicus, temperiē et ingeniō dēque Indōrum mōribus et vītā, quandō locus est, nisi aliud vultis, mē docēte.

Experiēris nōs in omnibus obsequentēs hācque incēdentēs viā, quae rēcta Mexicum vergit, pauca (nam multa quī poterimus?) dē Novā Hispāniā et eius incolīs colloquēmur ac prīmum dē solō et caelō. Est igitur Nova Hispānia ex sententiā Ioannōtī Duranī magnae Hispāniae pars. Certā figūrā caret, nam neque quadrāta, neque quadrangulāris, neque triangulāris, neque rotunda longior tamen quam lātior est. Quod in longitūdine ā Portū Nātīvitātis ad Soconuscum ducentis et vīgintī leucīs et ā septentriōne per Cacatēcās ad flūmen Cupilcī centum et quinquāgintā pateat, lātitūdinis vērō ab amne Palmārum ad mare Merīdiānum id habet ut centum et sexāgintā leucīs paulō minus terminētur. Deinde paulātim ad eam angustiam praestringitur et coartātur ut ad Guazaqualcum per quadrāgintā duntaxat leucās prōtendātur ā septentriōne prōvincia Guachachilum terminātur. Ad merīdiem marī ulteriōris Ōceanī alluitur. Orientāleque eius lītus marī Novae Hispāniae clauditur et ab Oriente Guatemala prōvincia continētur, eiusdem occidentem partem Compostellae rēgnum fīnit. Ac praeter cēterās prōvinciās, quās in sē Nova Hispānia continet, Taxcala praecipuē, Mechuācane et Guaxāca clārior est, multīs locīs montuōsa sed nōn infrūgifera, cēterīs plānitiē maximā, perennibus fontibus et flūminibus nōn tamen maximīs frequēns est. Populōsa valdē aurō et argentō aliīsque metallīs dītissima bonam solī partem otiōsam et incultam habet, quod Indī terrae multum occupent et parum colant, īdem irriguīs aquīs plūrimum ūtuntur. In ūniversum sōlum est ferācissimum et, quod multīs suīs partibus messem longē auctissimam mittat quodque vix fīet ūllī crēdibile ad Angelōrum cīvitātem centēnā segete redundet tōtō indifferenter annō ita ut hīc frūmentum pullulet proximē aliud paulō ante satum spīcās prōdūcat, alibī aliud quod iūstō tempore praecessit reliquum mātūrum et falcī opportūnum sit. Indīcīs pariter et Hispānīs frūctibus abundat etiamsī vīnī et oleī sterilis lāna, gossypium, coccō, saccharō, melle, pecoribus et armentīs ex quibus coria multa trānsvehuntur in Hispāniam plūs satis fertilis. Omnis generis vēnātiōnis sīc affluit ut nōn aucupantibus et vēnantibus aquilae, ardeae, albardeolae , ānserēs silvestrēs et in quadrupedius lepōrēs, cunīculīs, dāmae, cervī, ursī, leōnēs et tigrēs sē passim offerant, nam silvīs et nemoribus tōta ferē regiō amoena est. Ac, nē plūra dīcam, quod dē Asiā scrīpsit Cicerō, dē Novā Hispāniā scrīptum putātō. Nam, ut ille dīxit, et ūbertātē agrōrum, et varietāte fructuum, et magnitūdine pāstiōnis, et multitūdine eārum rērum quae exportantur facile omnibus terrīs antecellit. Digna dēnique quae ūnā cum Fortūnātīs Īnsulīs ob aeris mīram temperiem caelīque clēmentiam fortūnāta appellētur. Quae etsī calidior alibī, alibī frīgidior sit, modum tamen numquam excēdit. Mexicus vērō ea est temperiē et quaecumque ipsī adiacent oppida ut ex aequō hieme vereque eādem veste et eōdem cubiculō ūtī possīs, ad Mechacanēnsem prōvinciam palūdēs habet et magnitūdinis et altitūdinis rārae in quibus nōn secus quam in Ōceanō tempestātēs oboriantur praeter fidem piscōsae sunt. In tōtō, praeter cētera, Novae Hispāniae solō equī nāscuntur generōsissimī, pernīcitātis mīrae et quī numquam paene aut cursū aut gradiendō dēfatīgentur, in summā ēlegantiōrēs quam sint in Hispāniā. Ūnum tamen ad integram prōvinciae fēlīcitātem deest.

Ecquid nam vīnum et oleum sōlum dēsīderō?

Ut scīlicet Flōrida ad quam per mare facilis et brevissima nāvigātiō, terrā vērō neque longum, neque difficile iter est ab Hispānīs dēbellārētur dominumque Caesarem agnōsceret.

Quid eā ex rē prōvinciā vestrā commodī et ēmolumentī caperet?

Plūrimum. Nam, quaecumque habet vetus Hispānia in orbe alterō posita, ex quā in nostram tantō tempore et tantā cum difficultāte mercēs importantur, ea omnia abundantius multō quae nōbīs cōnfīnīs Flōrida praebēret.

Fīet id, spērō, aliquandō.

Fīet, cum prīmum vīsum fuerit Caesarī, quī numquam solet magna sine magnō etiam cōnsiliō aggredī. Cētera vērō, quae ad caelum sōlumque Novae Hispāniae pertinent, quoniam nōn nisi multīs explicārī possunt, lātius ac melius ex novī huius orbis geōgraphiā, quae auctōre Ioannōtē Durānō, virō eā in rē absolūtissimō, brevissimē prōdībit in lūcem intelligēs et cognōscēs. Dē mōribus autem et īnstitūtīs Indōrum, quantum temporis angustia patiētur. Nam et advesperāscit, et prope est cīvitās. Cuacus, quī tam diū tacuit et dīligēns est rērum indāgātor, ut semper facit, et ēleganter, et vērē disseret.

Id tē rogō, Cuace, faciās.

Ōtiōsus vīveret omnium maximē cūrābant prīncipēs, intelligentēs nīmīrum nōn posse nōn male agere quī ōtiōsus fuerit. Magnātum et rēgum superba nimium palātia plēbis contrā dēpressa et humilia erant domicilia, plēraque ex crūdīs lateribus, ut nunc procul inter sē posita et absque ūllā seriē; metū magis quam amōre eōs pārēre dīxit saepe Mocteczuma, quod esse vērum experientia dēclārat. Iūmentōrum nūllus illīs ūsus fuit; humerīs ac tergō ex plēbe virī fēminaeque ā capite pendentia pondera dēferēbant, quō in ūsū ā tenerīs assuēvēre, uxōrēs habēbant quās possent alere sed in ipsīs ūnam praecipuam ex quā velutī ex iūstīs nūptiīs līberī lēgitimī et hērēdēs nāscēbantur; calidissimīs pīpēre quōdam, quod axī dīcitur, conditīs cibīs vēscēbantur. Vīnum ipsīs, quod vehementius quam nostrum inēbriat ex rādīcibus magueī fuit quō ēpōtō mente captī nefanda quaeque tentābant. Pedibus pugnābant. Nam equōs numquam vīdērunt ratīque sunt, cum prīmum Hispānōs cōnspexēre, ut sedērent, ita nātōs esse cibōsque posteā eōsdem quōs īnsidentibus, equīs porrigēbant prō ēnsibus macanīs ex lignō gladiīs utrinque ad cuspidem īnsertīs novāculīs ūtēbantur, clipeīs sē prōtegentēs ictūs excipiēbant, nūdī dēcertābant, monticulīs, aut nātīvīs aut manū fāctīs prō arcibus et castellīs sē adversus hostēs mūniēbant, in bellō mōrī magnificum dūcentēs. Litterārum locō animālium figūrās papȳrīs quibusdam exarātās Aegyptiōs imitātī ad absentēs missitābant. Apertō capite sine calceīs et nūdātīs tībiīs, nisi prīmāriī virī forent, cūnctī incēdēbant quō minus autem, quemadmodum coepī in reliquīs, pergam quae sermōnem dirimit nox impedit. Quārē dabis veniam potius temporis brevitātī quam animō in tē meō et quae sunt alia, dum expectās. In crāstinum cum Camorā fēlīx abī. Nam istāc mihi domum eundum est.

Bene igitur valē.