Ad Exercitia Linguae Latīnae Dialogī - Dialogus Quintus

Gaudeō sānē tē in hanc regiōnem adventāsse, quem accipiō et in multīs Hispāniae gymnasiīs versātum et, quemadmodum rē ipsā manifēstās, novārum rērum cupidum, ut cum tē docuerō quae nōn vīdistī, ēdiscam quae nōsse volō.

Nihil hominī tam nātūrāle, vel Aristotele teste, quam sponte ferrī et rapī in sapientiae cognitiōnem, quae cum multārum et maximārum rērum nōtitia sit, varietāte dēlectat, quā etiam gaudet nātūra, quae per mōmenta nimium inter sē dīversa generat, grāta ideō semper mortālibus. Ac ut oculī dīversārum rērum aspectū dētinentur, ita semper animus in novā et nusquam vīsā intendit, ubīque suī similium taediō affectus. Haec eō spectant omnia, ut scīlicet intelligās nōn mē quaestus, quod plērīque faciunt, sed incompertā videndī grātiā, tam magnum tantō cum perīculō ōceanum nāvigāsse.

Trahit sua quemque voluptās, utque tū hōc studiō, sīc aliī aliīs dūcuntur, vērum hoc tuum magis placet.

Sīc rēs habet, sed docē, rogō, quod ex aliō scīre nōluī: quae sit haec domus, quae alterō membrō, tot ac tantīs suprā subterque factīs fenestrīs forum, et faciē pūblicam viam respicit, in quam bīnī modo, modo ternī, nunc turmātim, velutī magistrum officiī grātiā assectantēs in palliīs oblongīs et quadrātīs pileīs ad aurēs usque dēmissīs, iuvenēs ingrediuntur.

Acadēmia est et fōrmātōrium adulēscentium; quī ingrediuntur sunt scholasticī Minervae et Mūsārum amātōrēs.

Locus est ūllus sapientiae, ubi imperium tenet cupiditās?

Vīcit, quae est potior et fortior.

Apud eōs, quī dē rēbus sīc iūdicant, ut tālem quamquam extiment, quālis ipsa est, neque vīlia prō speciōsīs, neque speciōsa prō vīlibus sūmentēs.

Et hōs prīncipiō dēbellāvit ditiōnisque suae fēcit sapientia, aliōquī enim praeposterē dē rēbus omnibus iūdicium facerent.

Obtinuistī. Iam, quaesō, introeāmus ūnā. Amplum quidem vestibulum et spatiōsa satis īnferna deambulācra!

Tālia superna sunt.

Atrium prō frequentiā et discentium numerō satis capāx, et locī nimium ā sinistrō hōc latere, quārtum ut membrum dextrō nōn īnferius ērigī possit. Vērum, quod est potius quodque Acadēmiam vērē nōbilitat, quālēs habet īnstitūtōrēs?

Optimōs.

Nōn dē probitāte rogō, sed dē doctrīnā et docendī dexteritāte.

Industriōs et in omnī scientiā versātissimōs. Vīs dīcam? Minimē vulgārēs et quālēs paucōs habet Hispānia.

Ecquis fuit reī tantae auctor?

Caesar, cuius auspiciīs et ductū multa sunt ubīque terrārum praeclārē gesta.

Quibus immūnitātibus et prīvilēgiīs?

Maximīs et multīs et in omnibus ā Salmanticēnsibus nihilō dissimilibus.

Multō plūribus ac, sī fierī posset, maiōribus dignī sunt, quī et tam procul ā patriā docent et quī in tantā opulentiā et parentum dēliciīs discunt.

Quīn potius, quod dīcere dēbuissēs, eō utrīque honōre afficiendī sunt, quod novum orbem sapientiae fulgōre, ignōrantiae nebulā, quā obscūrābātur, prīmī omnium libērent, et Indōs in fide cultūque Deī sīc cōnfirment, ut ad posterōs semper firmior dērīvētur integritās.

Rēctissimē iūdicās, ut nihil suprā, sed quod aveō scīre, iam expōne quā mercēde, quamdiū, et quī sint tam strēnuī adulēscentium fōrmātōrēs.

Stīpendium nōn idem omnibus prōpōnitur, quīdam ducentīs, aliī trecentīs nummīs aureīs, prō disciplīnārum dignitāte et ēnārrantium ērudītiōne, quotannīs condūcuntur. In ūniversum tamen, pēnsitāta ipsōrum in docendō industria et prōvinciae cāritāte, tenue admodum pretium est. Nam, quod numquam nisi expertus crēdēs, quae nummō aēneō, triente aut quadrante in Hispāniā comparās, hīc argenteō duplō, nē dīcam triplō neutiquam vēndibilia reperiēs.

Habeō fidem, quī invītus perīculum fēcī, nihil tam vīle et ubīque expositum ēmerīs, quod nōn argenteō cōnstiterit. Nūlla est minūta pecūnia, ut in Hispāniā, quodque illīc argenteus, hic aureus nummus est.

Oportēret proptereā eō salāriō profitērī magistrōs, ut illud ūnum agerent, quod agunt, ad alia minimē distractī, quō sē suamque familiam mediocriter alere possent, fieretque inde quod in optimā quāque scholā contingat necesse est, ut maior esset virōrum sapientium prōventus et maiōribus prōfectibus, aliquandō īnstitūtōrēs futūrī, iuvenēs ēdiscerent.

Augēbit praemium Carolus, id ubi ēdoctus fuerit, facietque studiōsīs omnibus, quō indēfessī pergant, magnōs animōs, sī, ut audiō, ecclēsiasticās dignitātēs et mūnera reliqua eīs duntaxat obvenīre dignābitur, quī, factō prius ērudītiōnis perīculō, digniōrēs exstiterint.

Ita futūrum, magna spēs est. Sed iam, ut cētera quae rogās intelligās, sciās oportet diē tōtō, quī fēriātus nōn sit, māne ā septimā usque ad ūndecimam, et merīdiē ā secundā ad sextam usque hōram, continuātās habērī praelēctiōnēs et auctōrum ēnārrātiōnēs. Ex praeceptōribus quīdam bis, plērīque semel, disciplīnās trādunt.

Ita fit Salmanticae.

Sermōciōnālium sīve ratiōnālium scientiārum, quae ad cēterās ducātum praebent, trēs sunt minimē vulgārēs professōrēs.

Cēdō quī et quibus hōrīs profiteantur.

Ille quem vidēs inambulantem per amplum illud īnferius gymnasium, in tantā scholasticōrum frequentiā, magister est Bustamantius, quī mātūtīnō tempore ab octāvā ad nōnam et pōmerīdiānō ā secundā ad tertiam industriē pariter et dīligenter grammaticam profitētur, cuius est prīmārius moderātor, explicat auctōrēs sēdulō, labyrinthōs solvit et quae sunt potiōra doctē satis observat; in dialecticā et philosophiā, quārum est magister, nōn leviter versātus et, quia per annōs vīgintī sex indēfessus iuventūtem Mexicānam īnstituit, vix est ūllus, quī aut contiōnētur aut doceat, quī nōn eius fuerit discipulus.

Quam multōs habēbit nepōtēs, sī quī fōrmat animum, nōn minus quam quī corpus generat, pater est.

Plānē quam plūrimōs, quōs magnīs compendiīs docuit, et ad virtūtem, quantum tulērunt ipsōrum ingenia, fēlīciter īnstrūxit. Iam sūrsum ascendāmus, nam in superiōrī locō reliqua sunt audītōria. Hoc quod est ad dexteram ēnārrandae sacrae theologiae gymnasium dicātum est, in quō ā secundā ad tertiam magister Cervantēs, multīs ipsum cēterārum disciplīnārum candidātīs et ēloquentiae studiōsīs audientibus, quod ad ipsās sit ōrnāmentum, rhētoricam profitētur.

Is est, nī fallor, quem etiam Orsunēnsis Acadēmia habuit artis dīcendī praeceptōrem.

Ipsemet. In illō angulō post magnificum illud audītōrium, in quō iūs Pontificium et Caesareum ēnārrātur, duo sunt cubicula ampla satis, in quōrum prīmō Iōannēs Garsiās, presbyter et īdem artium magister, dialecticam magnō cōnātū et nōn minōrī prōfectū trādit idque facit in diē bis, vir est et lītterīs et probitāte commendandus.

Bone Deus, quantīs clāmōribus et quantā manuum iactātiōne obēsus ille scholasticus, cum gracilī alterō contendit. Vidē quam urgeat et īnstīget.

Paria facit et obsistit contrā vehementissimē alter, ambō tamen, ut videō, dē lānā caprīnā contendunt, cum dē rē magnā disceptāre videantur.

Quem tot Augustīniānī monachī ūnā cum aliīs presbyterīs audītūrī, theologicum gymnasium ingrediuntur?

Frātrem Alphonsum ā vērā Cruce, artium et theologiae, sī quem habet prōvincia nostra, magistrum doctissimum, prīmum sacrātissimae ac dīvīnae scientiae interpretem, variae et multiiugae ērudītiōnis hominem, in quō virtūs eximiā cum singulārī et admīrandā doctrīnā contendit.

Fēlīcissimum virum mihi nārrās et tantā, praeter cētera, sīcuti audiō, modestiā, ut omnēs admīrētur, contemnat nēminem, modicē semper dē sē sentiēns.

Canonēs sacrōs ēnārrātūrus, cathedram cōnscendit doctor Moronēs, optimē dē iūris perītiā meritus, audītōribus quōs habet multōs perspicuitāte grātus, cuius partēs in canonicō iūre interpretandō prīmae sunt.

Multī ipsum sequuntur.

Et quidem meritō. Ā decimā vērō ad ūndecimam usque, eōdem locō, doctor Arevalus Sedēnus pontificum dēcrēta sīc exāctē et absolūtē explicat et ēnōdat, ut quod ius perītissimī reprehendant, inveniant nihil, quae autem admīrentur, tamquam ab ōrāculō quōdam profecta, multa. Abundāns est in argūmentō sterilī, concīsus in fertilī, prōmptus in citandō, subtīlis in īnferendō, laqueōs intendit, eōsdem solvit, nihil quod sit in iūre magnum et abditum ignōrāns, ac ut semel dīcam, sōlus quī possit audītōrēs iūriscōnsultōs reddere.

Audīvī ipsum Salmanticae et quam dē sē maximam semper spectātiōnem dederat, in diēs magis ac magis auxit.

Ā merīdiē ā tertiā ad quārtam Iōannēs Negrēte, artium et theologiae magister, quī superiōrī annō Acadēmiae rēctor exstitit, theologiam ēnārrat, in philosophiā et mathēmaticīs ad admīrātiōnem usque versātus et, nē quid eī dēesset quōminus disciplīnārum encyclopaedīam absolveret, medicīnae nōn ignārus.

Necessārius quidem tantō gymnasiō vir.

Eōdem tempore, ā quārtā ad quīntam, Iūstīniānī Īnstitūtiōnēs doctor Friās et īdem artium magister, Graecē et Latīnē doctissimus, ingeniōsē satis expōnit, annōs, quod mīrābere, nōndum trīgintā quattuor trānsgressūs.

In nāscente Acadēmiā magnōs mihi et eximiōs virōs nārrās et quī in cōnfirmātissimā et auctā multīs et opīmīs reditibus iūre suō singulī mūnera sua obīre potuissent. Estne tamen alius Mexīcī grammaticus? Nam ūnus, etiam sī perītissimus, nesciō an possit esse satis.

Fuērunt antehāc Puebla, Vasquius, Tarragōna, Martīnus Ferdinandus, in dialecticīs et physicīs nōn vulgāriter ērudītus, et quīdam Cervantēs, in Graecā et Latīnā litterātūrā multōrum testimōniō versātissimus, aliīque multī, quī nōn īnfēlīciter īnstituērunt, sed dēstitēre, aliō vocante cōnsiliō. Nūper autem vēnit ex Hispāniā quīdam Didacus Diezius, quī in prīvātā scholā et praeceptā et auctōrēs ēmendātē nimium expōnit, ūtilior semper, nam audiō gnāviter ipsum litterīs incumbere, adolēscentibus futūrus.

Rēctē quidem, sed quis est ille tam prōcērus in veste tālārī, humerō clāvam argenteam gestāns?

Acadēmiae clavārius, quem Hispānē Bedelum dīcimus, virque, quod in eō mūnere satis congruit, nōn inērudītus.

Ecquid, capite dētēctō, theologō moderātōrī nūntiat?

Crāstinā diē, quae ex Acadēmiae lēgibus fēriāta est, eī ā labōre praelegendī cessandum esse.

Stata et cōnstitūta est diēs Iovis, sī diēs fēstus in hebdomadā alius nōn incīderit?

Sīc habet Acadēmiae mōs.

Quid continet papȳrus illa iānuae fīxa?

Physicās et theologicās assertiōnēs problēmaticās quāsdam, aliās affirmātīvās, negātīvās aliās, sīcuti ibīdem subscrīptum est diē tertiā, seu ut Acadēmicī loquuntur fēriā tertiā, hōc in theologicō audītōriō pūblicē dēfendendās et impugnandās.

Ācriterne impetuntur quīcumque axiōmata tūtātūrī palaestram altercātōriam ingrediuntur?

Ācerrimē et ea interprōpugnantem et impugnantem pugna committitur ad eumque modum manus cōnseritur, ut uterque nōn minus quam prō ārīs et focīs dīgladiārī videātur. Sedet sublīmis lītium compositor et quaestiōnum prōflīgātor, certāminis (ut ait Vīvēs) praeses et contentiōnum decrētor, cum epitogiō et ephestrī doctoralī īnsignī eius ōrdinis et dignitātis, ex magistrīs, cui secundum lēgem obtigit.

Numquid ex aequō fortiter et strēnuē, quī in arēnam dēscendunt, dēcertant et contendunt?

Minimē vērō, quīdam enim iugulum petunt et ad recantandum adigunt concertātōrem, aliī idem cōnantur, sed nōn assequuntur, nōnnūllī gladiō adoriuntur plumbeō et quī statim retunditur, aut quia tīrōnēs sunt, certāmen numquam ingressī, aut quia ingeniō nōn usque adeō sunt perspicācī.

Datne manūs aliquandō prōpugnātor?

Fēre numquam, quod aut ā praeside aut ab aliō ex veterānīs et quī proeliō saepe interfuērunt, iuvātur. Fitque nōnnumquam ut, contrāria sentientibus doctōribus et dēsignātīs, vehementior multō inter ipsōs quam inter eum quī ictus excipit et īnfert, concertātiō oboriātur.

Ā quō dirimitur et compōnitur?

Nocte, nam alius nōn adest Palaemōn; quod plērumque praefectus certāminis sīve prōpugnātōris tūtor gravius impugnātur quam pūpillus seu cliēns cui patrōcinātur vel quem tēla excipientem et retorquentem dēfendendum sūmpsit.

Estne iam candidātōrum lēctiō?

Nōndum, quod in dialecticīs prīmam bacchalāriātus lauream nōn fuerint discentēs cōnsecūtī: erit tamen brevī, nam id hāctenus per temporis angustiam nōn licuit. In sacrīs tamen canonibus, quod Salmanticae ipsōs audiērunt, Bernardus Lupus, presbyter in administrātiōne Antiquerēnsis Epīscopātūs, secundus ā praesule, vir ērudītiōnis nōn aspernandae, doctor Friās et magister Cervantēs, prīmam corōnam accēpēre.

Ā quō?

Ā Doctōre Quesadā cōnsiliāriō Rēgiō, virō, ut Salmantica et Complūtum testēs sunt, in utrōque iūre cum antīquīs cōnferendō.

Quā pompā et quibus expēnsīs impōnitur pileus doctorālis?

Maximā sānē et eō pecūniārium dispendiō, ut multō vīlius cōnstet Salmanticae.

Quantus est doctōrum et magistrōrum numerus?

Ex hīs quī Mexīcī suprēmam corōnam sunt cōnsecūtī et hīs quī alibī eadem dōnātī sunt, iam Acadēmiae alumnī et illōrum ōrdinī ascriptī, tantus, ut vix maior sit Salmanticae. Ad quam tantī gymnasiī fēlīcitātem hoc accessit, ut Alphonsus ā Montufāre, Mexicānus Archiepiscopus, in sacrā theologiā eximius magister, in seriē et classe doctōrum prīmus repōnerētur, sīc in litterās et litterātōs affectūs, ut nihil tam ēnīxē cūret, quam quō pactō maiōrēs semper in rē litterāriā prōgressūs fīant.

Quam rēctē ille: ‘"Dā mihi Maecēnātēs, nōn dēērunt, Flacce, Marōnēs"’. Quī dēsignantur aut in theologicīs aut in physicīs aut in iūris perītiā, quō perīculō prīvātum certāmen adeunt?

Maximō, honōris scīlicet, quī apud plērōsque vītā potior habētur. Nēmō enim adeō sibi bene cōnscius est, quī eō in cōnflīctū praefīgī sibi nigrum cita magnopere nōn vereātur, cum aliōquī nūllus sit unquam undequāque cōnsummātus.

Eaedem quae apud Salmantīcēnsēs probandī et improbandī sunt litterae Ā et R?

Eaedem omnīnō, trēs tamen fuēre apud antīquōs in ferendīs suffrāgiīs: C, quae condemnābat, dē quā dīxit ille nigrum praefīgere cita; Ā, quae approbābat; L et N, quae nōn liquet significābant.

Bibliothēcam nōn habet schola?

Erit magna ubi coaluerit. Intereā tamen, quae sunt in monastēriīs nōn parvae haud leviter iuvābunt eōs quī ipsās adīre voluerint. Sed iam quaesō, quandō quāle sit gymnasium Mexicānum accēpistī, quae sit Salmanticēnsis dēscrīptiō, quod audiō in Hispāniā celeberrimum, sī nōn est molestum, paucīs indicātō.

Rem adeō magnam quis possit paucīs perstringere?

Quī potest multīs explicāre, nam Macrobius ā Vergiliō eō versū: ‘"Et campōs ubi Troia fuit"’, exhaustam et absortam esse scrībit.

Absolvam igitur pauciōribus quam forsan postulantī. Duplex est schola, altera ab alterā parum disiūncta: superior altera, altera īnferior dīcitur. Superior multa et eadem amplissima īnferna habet audītōria, singula cum īnscrīptiōnibus disciplīnārum, quae in ipsīs trāduntur. Ātrium est prō gymnasiōrum amplitūdine longē lātēque patēns, porticibus capācissimīs cīnctum, sacellum quoque in īnferiōrī locō ubi sacrum celebrātur ōrnātissimum, hōrologium suprā ēditō satis locō positum nōn hōrās modo integrās, sed partēs, duōbus agnīs mūtuō in cymbalum arietantibus, dēsignāns vidēre est. Antelūcānō prope tempore et sub noctem, nūllā ferē hōrā intermissā, scientiārum omnium praelēctiōnēs sunt, singulārumque nōn duo aut trēs, sed multī doctissimī praeceptōrēs exstant, idemque nōn omnēs ūnīus classis neque eōdem salāriō profitentur: nam quīdam prīmī, secundī aliī, aliī tertiī ōrdinis sunt, atque ita cum stīpendia sint dīversa, honor varius nōn eandem ērudītiōnem in omnibus sequitur. Prīmāriī moderātōrēs et quī dēcrētum ēnārrat, tanquam in bellō ducēs, potiōrī sunt in locō. Ab hīs secundī, quī vespertīnō tempore, ā tertiā scīlicet ad quārtam, docent. Scholasticōrum frequentia nūllibi maior, penes quōs in tribuendīs cathedrīs suffrāgia sunt. Īnferiōrem scholam multī versātissimīque grammaticī, cathedrārum eōdem ōrdine moderātōrēs, nōn ūnō et eōdem praemiō cūnctī profitentēs occupant. In utrōque gymnasiō, praeter eōs quī rēgiā mercēde disciplīnās trādunt, multī aliī aequē doctī cathedrārum competītōrēs et candidātī, ostentandī ingeniī grātia et ut favōrem et applausum scholasticōrum compārent, etiam gnāviter et strēnuē explicandīs scientiārum arcānīs incumbunt. Missa faciō collēgia innumera, in quibus quīdam ad annum septimum, aliī ad octāvum et eō amplius, aliēnō sūmptū aluntur. Ex hīs collēgiīs nūllus ferē prōdit, quī cathedrae candidātus aut rēgiō alicui praetōriō ascrībī vel praeficī aut caesareum vel pontificium mūnus obīre nōn dignissimē possit. In monastēriīs etiam quae complūra sunt, prīvātae sunt scholae artium et theologiae. Variae quoque, nē quid dēsīderēs, litterāriae concertātiōnēs, vīs dīcam et id quidem ūnō verbō, quod vel prōlixā ōrātiōne assequī nōn poterō: nōn est in Siciliā tanta frūmentī cōpia, quantus est Salmanticae doctōrum prōventus. Vestrā tamen Acadēmiā in barbarā et antehāc incultā regiōne positā, modo etiam nāscēns eiusmodī est inchoāta prīncipiīs, ut brevī crēdam futūrum novam Hispāniam, ut hāctenus argentī cōpia, ita in posterum sapientium multitūdine apud cēterās nātiōnēs optimē audītūram.

Multa in quam paucissima contulistī, quae in hīs fuērunt lātius disserenda, rogābō aliās, cum ōtiī plūs nactī erimus. Nunc autem quoniam merīdiēs appetit, prānsum abeāmus.