Progymnasmata Latinitatis - Prōgymnasma Quīntum
Redeuntēs ā Gymnasiō
Persōnae:
Andrēās, Lūdovīcus, Tiburtius
Andrēās, Lūdovīcus, Tiburtius
Andrēās
Portentī ac prōdigiī simile numerandum(1). Hodiē nūllus plōrāvit in scholā.
Tiburtius
Quid sī uterque vestrum?
Andrēās
Nōs fleāmus? Quārē fleāmus? Quid offendimus?
Lūdovīcus
Crīmen aliquod fabricātus es, nisi aberrat suspīciō, quod nōbīs inferrēs: ibi sī litem perdiderīmus, tū in nostra incommoda et afflicta fortūna triumphābis gaudiō. Sī mē audiās, teipsum cōnsulās, ad tē prius referās, quid mōliāre: inest et formīcae sua bīlis.
Tiburtius
Minimē gentium ego quidem: vestra vōs singulāris eximiaque virtūs ad tribūnal reōs citābit. Dīxī(4).
Andrēās
Iste Harpocratēs(5) indignissimē patitur, Lūdovīce, nōs cōnferre capita, et interdum sermōnēs commūnicāre in audītōriō. Tantō magis cōnfabulābimur, ut tibi oculī doleant(6). Ecquid intellēxistī?
Tiburtius
Ūrō hominem. Incedit lāneīs pedibus noster doctor, et quō tardius, hōc gravius vindicāre solet in noxiōs(7). Ecquid intellēxistis? Quandō autem excellenter vapulantēs prae acerbitāte plagārum miserrimē ululābitis, duplicēsque ad sīdera palmās tendētis: tum scilicet cognōscēmus, quibus male sit, mihin' an vōbīs.
Lūdovīcus
Tūn' optās virgīs nōs percutī?
Tiburtius
Optō vōs cum silentiō discere: sī id contemnitis, optō condignīs dēcorārī praemiīs, ut metātis nīmīrum, quemadmodum sēmentem facitis.
Andrēās
Et quod lūcellum ad tē redībit, pessimē, sī nōs dīverberābimur?
Tiburtius
Lūcellum? Immō enim vērō quam plūrimum lucrī.
Lūdovīcus
Quodnam est istud lucrum, quod iste somniat, nequeō perspicere.
Tiburtius
Ut gaudeam dē cōnservātā iūstitiā, quae cuique quod suum est tribuit.
Andrēās
Hoccine illud immensum īnfīnītumque compendium? Crēdēbam tē exspectāre tot talenta, quot Alexander Rēx Phōciōnī Athēniēnsī mississe dōnō fertur(8).
Lūdovīcus
Estn' aliud quod nōbīs exprobrēs maleficium?
Tiburtius
Est sānē.
Andrēās
Quīn dīcis?
Tiburtius
Dīcam līberrimē. Tantum nōn cotīdiē, cum ē memoriā recitandus est Cicerō, librōs velōcī oculō īnspicitis, et fuggeritis invicem, in quibus vacillat memoria, eā astūtiā, ut Magister vix advertat.
Lūdovīcus
Nōn mē fefellit, tē istuc exprōmptūrum. Quid tua (malum) interest quōmodo nōs gerāmus? Numquam tū huiusmodī praesidiāriīs indiguistī?
Tiburtius
Studiōsus numquam, dēsidiōsus saepissimē.
Andrēās
Quis potest, nisi capite ferreō, et vīsceribus aēneīs(9) ūsque adeō sē mācerāre studiīs ut tū?
Lūdovīcus
Dīligit sē Tiburtius, et magnificē circumspicit: albae gallīnae fīlius. Utcunque merebitur, nōn cōnsulet in ipsum paullō dūrius Praeceptor.
Tiburtius
Quantō rectius, sī cōnārēminī vōs quoque penitus intrāre in eius amīcitiam? At bonīs artibus(10), modestia nīmīrum atque industriā, quās ille amat, cum discipulōs amat.
Andrēās
Mōrem habēs dēferendī condiscipulōrum nōmina, et es clandestīnus noster Iūdās: proptereā nempe blanditur tibi. Phuy.
Tiburtius
Tū ut mē tam māledīcē appellēs? Nōn hoc tibi sīc abibit, nōn(11). Haud ferēs tacitum: ad Magistrī aurēs pervēniet.
Lūdovīcus
Nē faxīs Tiburtī. Meministī, ob contumēliam nōn dissimile in Lambertum prōnūper iactum, quam ātrōcem poenam sustinuerit.
Tiburtius
Cūr, ergō (nefās) ictus piscātor nōn sapuit?
Lūdovīcus
Quid vīs? Lingua mentem anteverit(12). Rogā veniam Andrēā: alioquī crībrum carnifīcinum(13) futūrus.
Tiburtius
Parum etiam prae ut futūrum est praedīcās.
Andrēās
Eia ignōsce Tiburtī: et istuc īnsīpienter ā mē factum sapienter fertō: prae vibicibus etiamnum vix possum sedēre.
Tiburtius
Itaque iam tergum dolābitur fustibus, quoniam alibī recentibus plāgīs, ut tē affīrmantem audiō, nōn est locus.
Andrēās
Obtestor tē per fortūnās meās(14), chārissimē Tiburtī, sī unquam posthāc.
Tiburtius
Tam subitō ex Iūdā factus sum huic convīciātōrī chārissimus? Quis rīsum teneat?
Lūdovīcus
Quid quassās caput? Sine tē placārī.
Tiburtius
Egone ut contumēliam tam īnsignem in mē accipiam?
Andrēās
Per Chrīstum tē rogō, nē inaudiat Praeceptor(15).
Lūdovīcus
Ēn quam suppliciter. Nē sīc tē obfīrmāveris. Adeon' ingeniō tē esse inexōrābilī, ut precibus istīs mollīrī nōn queās? An vīs ut tibi flēns muliebriter, ad pedēs accidat(16)? At meae saltem voluntātī ac precibus iniūriam istam doloremque tuum condōnā, eiusque memoriam abīce.
Tiburtius
In Chrīstī grātiam tacēbō nunc quidem.
Andrēās
Aspersistī aquam, rediit animus.
Tiburtius
In eiusdem grātiam, sī dēnuō tāle quid, sīve adversus mē, sīve adversus alium quemcunque ēvomentem tē audīverō, Praeceptōrī palam faciam, nē inultum auferās. Satin' hoc plānē, satin' dīsertē sum locūtus?
Lūdovīcus
Cautō opus erit, Andrēā.
(1) portentī simile: Cic. 1. dē Dīvīnāt. Quōrum quidem vim, ut tū solēs dīcere, verba ipsa prudenter ā maiōribus posita dēclārant. Quia enim ostendunt, portendunt, mōnstrant, praedīcunt, ostenta, portenta, mōnstra, prōdigia dīcuntur.
(2) prīnceps fleās: Vocābulum, prīnceps, apud maiōrum gentium Latīnōs auctōrēs frequentissimē nōn dīgnitātis, sed ōrdinis est. Atque inde nātum arbitror, ut dīgnitātem quoque sonāret. Etenim quī aliquō in ōrdine prīmī sunt, ferē etiam caeterīs antecellunt. Cic. dē Invent. Exōrdium prīnceps omnium dēbet esse. Īdem ad Attic. lib.2. Ego prīnceps in adiūtōribus, ego secundus. Et Accūsāt. lib.2. Omnium nātiōnum prīnceps Sicilia sē ad amīcitiam et fidem populī Rōmānī applicuit. Caesar lib. 1. dē bellō Gall. Ea pars prīnceps poenās persolvit. Lūcrētius libr. 1. dē Īphianassā, seu Īphigeniā Agamemnonis: Nec misera prōdesse in tālī tempore quībat, Quod prīnceps patriō dōnārat nōmine Rēgem. Id est, quod prīma patrem fēcisset Agamemnōnem, cum ante sorōrēs, et ante frātrem esset prōgenita. Hōrat. Ode 16. lib. 1. Fertur Prōmētheus addere prīncipī Līmō coāctus particulam undique Dēsectam. Prīncipem līmum vocat lutum, seu argillam, ē quā poētae fictum prīmum hominem ā Prōmētheō Iapetī fīliō fābulāntur. Ovid. lib. 1. Metamorph. Rūrsus Hōrat. Ode ult. libr.3. Prīnceps Aeolium carmen ad Italōs Dēdūxisse modōs. Ait sē prīmum inter Latīnōs Lyricum extitisse, ante sē nūllum. Virgil. 5. Aeneidos dē nāvibus Aenēae: Prīnceps ante omnēs dēnsum Palīnūrus agēbat Agmen, ad hunc aliī cursum contendere iussī. Plūra testimōnia, plūrēsque auctōrēs mittō prūdēns, nē paullō hūmāniōrī videar sōlī lūmen īnferre.
(3) fleās: Lāmentārī propriē mortuōs dīcimur, et mulieribus hoc verbum magis convenit. Terent. Andr. Quia tum mihi lāmentārī praeter caeterās vīsa est. Et Phorm. Miseram suam mātrem lāmentārī mortuam. Cicer. dē Ōrāt. Mātremn' ut miseram lāmentantemque videam? Pacuvius. Conquerī fortūnam adversam, nōn lāmentārī decet. Id virī est officium. Flētus muliebrī ingeniō additus. Flēre est ēmittere lacrimās et vōcem: plōrāre lacrimās tantum. Gemere in pectore. Eiulāre est sublātā vōce flēre, quod ad mulierēs pertinet. Lāmentārī est vōce querulā et trīstī ōrātiōne calamitātem testārī suam. Haec Mūret. in Terent.
(4) dīxī: Lepidē, quasi contrā eōs ēgisset in iūdiciō. Nam ōrātōrēs caussā perōrātā addēbant, Dīxī. Et hoc erat mittere in cōnsilium. Id est, Iūdicēs dīmittere ad dīcendam sententiam. Lūciān. εἴρηται ὁ λόγος. Solēbant autem ē cōnsiliō dīmittī iūdicēs per praecōnem, ita prōnūntiantem: Āctum est, ilicet, id est, īre licet. Conciō hīs verbīs dīmittēbātur: Sī vōbīs vidētur, Quirītēs, dīscēdite. Senātus hāc fōrmulā: Nihil vōs morāmur, P.C.
(5) iste Harpocratēs: Deus quidam apud veterēs ita effingēbātur, ut prīmō digitō labrīs admōtō silentium indiceret, quālis Rōmae Angerōna Dea colēbātur. Dē quā scrīptum est apud Plīn. lib.3. cap. 5. hīs verbīs: Namque Dīva Angerōna, cui sacrificātur ad diem XII. Kalend. Iānuāriī, ōre obligātō obsīgnātōque simulācrum habet. Reddere seu efficere quempiam Harpocratem, est illī silentium impōnere, eum quasi mūtum et ēlinguem reddere.
(6) oculī doleant: Iīs dīcuntur dolēre oculī, quī rem molestam sibī et odiōsam cōguntur aspicere. Iīs etiam apud Graecōs, quī rem pulchram atque iūcundam cernerent, quā tamen fruī nōn possent. Lege caput 5. lib.2. apud Uictōrium.
(7) lāneīs pedibus, et quō tardius: Paroimia, Diī lāneōs habent pedēs. Quā docēmur, dīvīnum nūmen ad capiendās dē scelerātīs poenās nōn festīnāre. In eōs tamen nec opīnantēs tandem animadvertere, et plērumque quō sērius, eō sevērius. Caesar libr. 1. dē bell. Gall. Cōnsuēsse Deōs immortālēs, quō gravius hominēs ex commūtātiōne rērum doleant, quōs prō scelere eōrum ulcīscī velint, hīs secundiōrēs interdum rēs, et diūturniōrem impūnitātem concēdere. Tibull. libr. 1. Sēra tamen tacitīs poena venit pedibus. Valer. lib. 1. cap. 1. Lentō enim gradū ad vindictam suī dīvīna prōcedit īra: tarditātemque suppliciī gravitāte compēnsat.
(8) Phōciōnī Athēniēnsī: Centum talenta mīsit Rēx Phōciōnī. Īdem Xenocratī quoque māgnam vim pecūniae. Ad C. Fabrīcium et Cūrium Rōmānōs, Samnitēs multum aurī attulērunt. Hī omnēs quā animī māgnitūdine oblāta recūsāverint, quidque fēcerint ac responderint, vidē Plūtarchum in Phōciōne, et in Apophthegmatis Rēgum ac Ducum. Cic. in Catōne et in Off. et V. Tuscul. Athēnaeum lib.10. cap. 5. Aelian. lib. 1. cap.25. Laert. in Xenocrate. Gellium lib. 1. cap. 14.
(9) vīsceribus aēneīs: χαλκέντερος, id est, aēnea seu ferrea intestīna habēns. Sīc cognōminātus est Dīdymus Grammaticus, quem librōrum 4. mīllia scrīpsisse affirmat Seneca epist. LXXXVIII. ubi etiam docet, quam inānēs quaestiūnculās sit persecūtus. Propter indēfessum in studiīs, scrībendīsque librīs animum, etiam Orīgenēs dictus est Adamantius.
(10) at bonīs artibus: Latīnī et virtūtibus et vitiīs artium nōmen tribuunt. Terent. Andr. Nihil istāc opus est arte ad hanc rem quam parō: sed hīs quās semper in tē intellēxī sitās, fidē et tacitūrnitāte. Plaut. Trin. Aut sī aegrōtant in tē artēs antīquae tuae. Sallust. Catil. Namque avāritia fidem, probitātem caeterāsque bonās artēs subvertit. Et paullō suprā. Agitābātur magis magisque indiēs animus ferōx inopiā reī familiāris, et cōnscientiā scelerum, quae utraque iīs artibus auxerat, quās suprā memorāvī. Cicer. prō lēge Manīl. Sed multae sunt artēs eximiae huius administrae comitēsque virtūtis. Ac prīmum, quanta innocentiā, etc. Est ergō ūnum hoc dē commūnibus, ancipitibus, mediīs vocābulīs: ut tempestās, valētūdō, facinus, dolus, grātia, industria, perīculum, venēnum, contāgium, pretium, fortūna. Gell. lib.12. cap.9. in hunc ōrdinem referenda sunt, honesta turpitūdō, fēlīx scelus, et alia nōnnūlla cum Graeca tum Latīna.
(11) nōn hoc tibi sīc abibit, nōn: Ēleganter gemināta negātiō. Catull. Nōn, nōn hoc tibi salsē sīc abibit. Propert. Nōn, nōn hūmānī partūs sunt tālia dōna. Apud Terent. quaedam interiiciuntur. Adelph. Nōn aequum dīcis, nōn. Et apud Cicer. ad Attic. epist.9. lib. 1. Nōn sunt ab obsequiō nostrō, nōn: suās rādīcēs habent, sīc enim legendum cēnsuit Manut. prō, nam: quī in eiusdem epistolae commentāriō exempla plūra huius figūrae loquendī ex Cic. collēgit. Eadem vīs sentitur in vōce, nihil. Agrāriā 2. Nihil sibi appetit praecipuē Pompēius, nihil.
(12) lingua mentem anteverit: Praeceptum Isocratis ad Dēmonicum. πᾶν ὅτι ἂν μέλλῃς λέγειν πρότερον ἐπισκόπει τῇ γνώμῃ· πολλοῖς γὰρ ἡ γλῶττα προτρέχει τῆς διανοίας. Quidquid dictūrus es, prius expende apud animum. Sunt enim nōn paucī, quōrum cōgitātiōnibus lingua antevertat.
(13) crībrum carnifīcinum: Plaut. Mostell. Ō carnifīcinum crībrum, quod crēdō fore, Ita tē forābunt patibulātum per viās Stimulīs, sī hūc reveniat senex. Indicat lōrīs, flagrīs, et virgīs eius pellem ita lacerātum, perfōrātum ac pertūsum īrī ā lōrāriīs tanquam carnificibus, furcam in collō per vīcīniam gestantem, praedīcantemque dēlīctum suum, quod servīs alicuius facīnōris compertīs fīēbat, ut crībrī speciem exhibēre videātur.
(14) per fortūnās meās: tuās, nostrās, etc. Genus obtestātiōnis in rē miserā, nec umquam sine dolōre, quod omnia undique ex antīquīs librīs collēcta exempla testābuntur. Manut. in epist. 20. lib.3. ad Attic, Īdem tamen in epist. 7. lib. 10. ad eundem. Ūsūrpātur hic loquendī modus cum dolōre, aut certē cum summā cupiditāte obsecrantis, etc.
(15) nē inaudiat praeceptor: Huius verbī, inaudīre, vīs haec est, ut nōn nisi in rēbus occultīs pōnātur. Ut in epistolā ad Paetum: Aquīnī et Fabrateriae cōnsilia sunt inita dē mē, quae tē videō inaudīsse. Et apud Plautum, aliōsque eiusdem generis sunt exempla. Manut. in epist. 1. lib.9. ad Att.
(16) ad pedēs accidat: Germāna huic: Ad genua seu genibus accidere, prōcumbere ad genua, ad genua sē alicuī summittere, ad pedēs sē abīcere, prōsternere, ad pedēs prōcumbere, prōcidere, ad pedēs sē prōvolvere. Graecī προσπίπτειν. Cūr autem supplicantēs ad genua caderent, eaque tangerent, caussa affertur, quod illa cōnsecrāta essent misericordiae, ut dextra fideī, aurēs memoriae, frōns pudōrī, seu Geniō, digitī Minervae. Servius in Eclog. 6. Iūnius lib.2. cap.11.