Progymnasmata Latinitatis - Prōgymnasma Prīmum⁽¹⁾

(1) Prōgymnasma sīve Diālogus: Quī tyrōnēs suōs ciendīs bellī simulācrīs, seu lūdicrīs quibusdam certāminibus et umbrātīlibus pugnīs ad seriōs cōnflīctūs, atque ad vēra proelia ineunda prius exercent, ac praeparant: quīque aliīs in rēbus et artibus idem faciunt, προγυμνασταὶ: et antecēdentēs illae, prīmaeque exercitātiōnēs προγυμνάσματα dīcuntur, verbum ē verbō praeexercitātiōnēs, praeexercitāmenta. Possīs etiam prōlūsiōnēs appellāre. Ego itaque, cum iam inde usque ab initiō labōris meī progymnastēn mē esse optāverim, et studuerim: hoc est, adolēscentēs Hūmānitātis alumnōs latīnae linguae mystēriīs initiāre, et ad eius in omnī vītae ūsum velutī bellicīs quibusdam concursiōnibus praeparātiōnem ipsīs adhibēre contenderim, nōn incommodē vidēbor hoc quidquid est, quālecunque est scrīptōrum meōrum, nōmināsse Prōgymnasmata. Quoniam autem in hōc genere scrīptūrae Diālogōrum contrītissima est appellātiō, nec nōs eam repudiāmus.

(2) doctōrem litterārum: Magistrōs Grammaticae nitidius, et honōrātius ita vocābimus, vōce nimīrum generālī, respicientēs ipsum nōmen artis, quod ā litterīs ductum est: ἀπὸ τῶν γραμμάτων quippe ἡ γραμματικὴ, et prō Grammaticīs dictī sunt litterātōrēs, ut Sylla quīdam apud Catullum. Et Suētōn. dē illūstr. Grammat. Appellātiō Grammaticōrum Graecā cōnsuētūdine invaluit, sed initiō litterātī vocābantur. Eōdem respexisse appāret M. Tullium 1. dē Ōrāt. Quis mūsicīs, inquit, quis huic studiō litterārum, quod prōfitentur iī, quī Grammaticī vocantur, etc. studium litterārum nōminat Grammaticam. Idem aliās cum dē Grammaticae rēbus loquitur, litterās vocāre solet. Dē Ōrāt. 3. scrībit litterās ab Aristophanē tractātās fuisse. Dē Serviō Sulpītiō in Brūtō. Sed adīūnxit etiam et litterārum scientiam, et loquendī ēlegantiam. In Pīsōnem. Quid nunc tē, asine, litterās doceam? nōn opus est verbīs, sed fustibus. Nōn dīxī hanc togam quae sum amictus: nec arma, scūtum aut glādium, et quae sequuntur. Quī in Acadēmiīs hanc scientiam prōfitentur, latīnae linguae Prōfessōrēs audīre volunt, et ipsī hōc sē nōmine afficiunt. Id neque falsō, quod omnēs vident, neque iniūstē, quandō Grammaticī nōmen hōc saeculō vīlēscit ac dēspīcitur. Et Seneca Epistolā XC. custōdēs latīnitātis nūncupat.

(3) ā prīmōrdiō aetātis: Propert. lib. 3. eleg. 4.

Sunt eadem huic. Ab adolēscentulō, ab adolēscentulīs, ab ineunte, ā prīmā adolēscentiā, ab ineunte, ā prīmā aetāte, ab initiō aetātis, ā prīmīs temporibus aetātis, ā puerō, ā puerīs, ā pueritiae, ā parvīs, ā parvulō, ā puerā parvulō, ā pusillō, ā pauxillō puerō, ā tenerō, ā tenerīs, ā tenerīs unguiculīs, dē tenerō unguī Hōrat. quod ἐξ ἀπαλῶν ὀνύχων.

(4) nimium quantum cupiō: Immāne quantum, nimium quantum, mīrum quantum, nōn aliud sibi volunt, quam illa, summopere, mīrificē, valdē, maiōrem in modum, et similia. Graecī θαυμαστὸν ὅσον, ἀμήχανον ὅσον etc. mīrābile quantum, seu, mīrābile admodum, difficile quantum, seu difficillimum, seu valdē difficile. Cicer. in Ōrāt. Huic generī ōrātiōnis aspergentur etiam salēs, quī in dīcendō mīrum quantum valent. Sallust. apud Nōnium. Immāne quantum animī exārsērunt. Hōrat. Ode 27. libr 1. Vīnō et lucernīs Mēdus acīnācēs Immāne quantum discrepat.

(5) quam diūtissimē: Tamdiū immorandum in studiīs līberālibus suādet Senecae, quamdiū melius agere animus nihil potest. Et tamdiū discendum est, quamdiū nesciās, et, sī prōverbiō crēdimus, quamdiū vīvās, epist. 76. Idem dē philosophiā, quae laudātārum artium fōns et parēns est, epist. 72. Cuī nūllum tempus satis māgnum est, etsī ā pueritīā usque ad longissimōs hūmānī aevī terminōs vīta prōtenditur.

(6) quibus odōribus testa: Hōrat. epist. 2. lib. 2. Quō semel est imbūta recēns servābit odōrem Testa diū. Quō carmine quam nihil vērius, tam nihil pervulgātius. Geminum huic est, quod lēgitur in 3. dē fīnibus dē fīliō Lucullī puerō. Sed īnficī tamen dēbet iīs artibus, quās sī, dum est tener, combiberit, ad maiōra veniet parātior. Et quod ex eiusdem Hortēnsiō prōdūcit Nōnius. Ut quī combibī purpuram volunt, sufficiunt prius lānam medicāmentīs quibusdam: sīc litterīs tālibusque doctrīnīs ante excolī animōs, et ad sapientiam concipiendam imbuī ac praeparārī decet. Arist. 2. dē mōribus. οὐ μικρὸν διαφέρει τὸ οὕτως ἤ οὕτως εὐθὺς ἐκ νέων ἐθίζεσθαι ἀλλὰ παμπολὺ, μᾶλλον δὲ τὸ πᾶν. Nōn parum refert, sed permultum, utrum sīc, an sīc ā puerīs assuēscāmus: immō vērō tōtum in eō positum est. Addāmus et Fabium. Nātūrae, inquit, tenācissimī sumus eōrum, quae rudibus annīs percēpimus: ut sapor quō nova imbuās dūrat: nec lānārum colōrēs quibus simplex ille candor mūtātus est, ēluī possunt. libr. 1. cap. 1. Hūc pertinent canēs Lycūrgī, dissimilī ratiōne ēducātī. Plūtarch. dē līb. ēducand.

(7) quod mihi familiaeque: Cicer. 1. dē Dīvīnāt. Neque sōlum deōrum vōcēs Pythagorei observābant, sed etiam hominum quae vocant omināe, quae maiōrēs nostrī quia valēre crēdēbant, idcircō omnibus rēbus agundīs. QUOD BONUM, FAUSTUM, FĒLĪX, FORTŪNĀTUMQUE SIT praefābāntur. Varrō libr. 5. dē ling. latin. ubī noctū in templum cēnsūra auspicātur, atque dē caelō nūntiātum erit: praecōnī sīc imperātō, ut virōs vocet. Quod bonum, fortūnātum, fēlīx, salutāreque siet pop. Rōmānō Quirītium, Reīque pūblicae populī Rōmānī Quirītīam, mihīque, collēgaeque meō, fideī, magistrātuīque nostrae, etc. Līvius libr. 1. Quod bonum, faustum, fēlīxque sit, inquit, Quirītēs rēgem creāte. Idem. Quod bonum, faustum, fēlīxque sit pop. Rōm. ac mihi vōbīsque Albānī. Tālia sunt apud Plautum. Aulul. Diī bene vortant. Ibid. Quaerēs bene vortat mihīque, tibīque, tuaeque fīliae. Et Capt. Quaerēs bene vortat mihīque meōque fīliō, vōbīsque. Et Trin. Uxor venerāre, ut nōbīs haec habitātiō bona, fausta, fēlīx, fortūnātaque ēveniat. Uirgil. eclog. 9. Hōs illī, quod nec bene vertat, mittimus hoedōs. Līvius lib. 1. Quod bene vertat, castra Albānōs Rōmānīs iungere iubet. Cic. prō Muraenā. Idem ego precātus sum, ut ea rēs fauste, fēlīciter, prosperēque ēvenīret. Fuit et haec apud veterēs praefandī ratiō, Θεὸς, Θεὸς, ut ex Pausaniā recitat Rhōdig. libr. 1. cap. 2.

(8) sollemne tuum: Tenēre, servāre sollemne suum, est tenēre institūtum ac mōrem suum. Cic. ad Attic. libr. 7. epist. 6. Tantum igitur nostrum illud sollemne servēmus, ut nē quem istūc euntem sine litterīs dīmittāmus.

(9) mihi nōmen est Iācōbus: Quattuor modīs prīscōs Latīnōs in propriō nōmine indicandō ūsōs inveniō. Dīcēbant enim. Est mihi, est illī nōmen Fabius, Fabiī, Fabiō. Quī quidem trēs modī in vulgus nōtī sunt satis, quārtus nōn aequē, accūsandī cāsū nimīrum. Līvius lib. I. Cuī parentēs Ascānium dīxēre nōmen. Eōdem libr. Lūcium Tarquinium Prīscum ēdidēre nōmen. Gellius quoque lib. 15. cap. 29. fatētur hanc novam figūram esse, addūcitque ex annālibus Pīsōnis hoc exemplum. L. Tarquinium collēgam suum, quia Tarquinium nōmen esset, metuere: eumque ōrat, utī suā voluntāte Rōmam contendat. Hoc perinde est, inquit, tanquam sī ego dīcam: mihi nōmen est Iūlium. Uirgil. 3. Aeneid. Aenead āsque meō nōmen dē nōmine fingō. Quasi dīxerit: impōnō illīs nōmen Aeneadās. Servius in 1. Aeneid. Dīcimus est mihi nōmen Cicerō, Cicerōnis, Cicerōnī, Cicerōnem.

(10) quōtum agitās annum?: Verbum, agitāre, Sallustius in ōre habet quam saepissimē. Vīta hominum sine cupiditāte agitābātur. Agitābātur magis magisque in diēs agimus ferōx. Beneficiīs magis quā metū imperium agitābant. Gaudium atque laetitiam agitābant. Multa agitantī nihil prōcessit. Rempūblicam agitāvēre. Cum praecepta patris meī agitārem. Quae mente agitāvī.

(11) in hōc meō gymnasiō: Loca in quibus nūdī lūctārentur, sēsēque exercērent, dicta sunt gymnasia, τὸ γυμνάζω nūdō. Ipsa exercitātiō palaestra. Placuērunt, deinde illa loca philosophīs, in quibus disputātiōnēs suās habēre cēpērunt, quod etiam 2. dē Ōrāt. testātus est Cicerō. Nunc prō quibuscunque locīs ad docendās litterās dēstinātīs ista vōx capitur.

(12) venientibus annīs: Hōrat. ad Pīsōn. Multa ferunt annī venientēs commoda sēcum. Multa recedentēs adimunt. Veniunt annī dum ad aevum iuvenīle vīvendō prōgredimur: recedunt dum ad senectūtem tendimus. Seu, annī venientēs sunt ab infantibus usque ad mediam et virīlem aetātem: recedentēs, ā virīlī aetāte ad sepulchrum.

(13) quō minus illī cessāre: Cic. 1. dē nat. Deōr. Prōfectō Epīcūrus quasi puerī dēlicātī, nihil cessātiōne melius exīstimat. At ipsī tamen puerī, etiam cum cessant, exercitātiōne aliquā lūdicrā dēlectantur.

(14) postquam lūxerit: Simul atque caelum albēscere coeperit, seu, ut Caesar 1. dē bellō cīvīlī, albente caelō, et lib. 4. dē bellō Gall. ortā lūce. Cum prīmum diēs orta fuerit. Prīmum aurōra novō cum spargit lūmine terrās. Cum sōl ortus suā lūce convestit ac perfundit omnia. Dum rōseā face sōl īnferret lūmina caelō: quae sunt Lūcrétiī. Cum prīmā lūce, dīlūculō, prīmō dīlūculō. Haec omnia volunt, lūcēre: diem, inquam, ac lūcem esse. Cic. prō Sex. Rōsciō. Occīsus est ā caenā rediēns. Nōndum lūcēbat, cum Ameriae scītum est. Dē Dīvīnāt. lib. 2. ubī lūcēre coepisset. Epist. 4. lib. 15. expedītō exercitū ita noctū iter fēcī, ut ad 3. Īd. Octōb. cum lūcēsceret, in Amānum ascenderem. Catull. ad Calvum. Nam sī lūxerit, ad librāriōrum Curram scrīnia. Plaut. Milite. Priusquam lūcet adsunt. Apud hunc, et Terentium crebrō legās, lūcet hoc, lūcēscit hoc: subaudiendum caelum, aut intervallum, quod inter caelestēs orbēs terrārumque sola interiectum est, quod digitō videntur ostendisse: ut proinde illud, hoc, δεικτικῶς accipiātur.

(15) dīvīs bene iuvantibus: Līviānum. Ennius dīcit: cum māgnīs diīs volentibus. Prōfert Cic. 1. dē Offic. Sīc Plaut Persā. Et Milite. Agite, īte, cum diīs benevolentibus. Vulgāria sunt illa, Deō favente, Deō annuente. Iācōbus Apostolus cap. 4. Chrīstiānōs bene ōminārī docet in hunc modum. ἐὰν ὁ κύριος θελήσῃ, καὶ ζήσομεν, καὶ ποιήσομεν τοῦτο, ἢ ἐκεῖνο. Sī Dominus voluerit, vīvēmus, et hoc aut illud faciēmus. In Xenophonte ista passim occurrunt: σὺν θεῷ, σὺν τοῖς θεοῖς, ἤν θεὸς θέλῃ, θεῶν συνθελόντων, θεῶν ἵλεων, ἤν θεὸς μὴ βλάπτῃ; εἰ ὁ θεὸς μὴ ἐναντιοῖτο…