Progymnasmata Latinitatis - Prōgymnasma Decimum Nōnum
Lūdus ex Pactō Concessus
Persōnae:
Magister, Puerī VII
Magister, Puerī VII
Magister
Nimis crebrō lūdendī cōpiam, perinde, ut sī quaerātis cibum ante fam em, pōtum ante sitim, requiētem ante labōrem: vultis enim remittere cōgitātiōnēs, priusquam eās post remissiōnem rūrsus intenderitis. Itaque vereor nē facilitās mea vestrōs corrumpat animōs.
Puer I
Tantummodo duās hōrās largīre nōbīs in grātiam D. Cassiānī, quem ā discipulīs puerīs, librāriīs scalpellīs, stīlīsque aēneīs immisēricorditer vītā et spīritū prīvātum perhibent.
Magister
Permittam equidem lūdere, sed quā condiciōne?
Puer II
Hoc tuae potestātis est.
Magister
Hāc nempe, ut ē vōbīs septem lūdant iī, quī vel apophthegma, vel simile, vel sententiōsum ex poētā versiculum, vel Cicerōnis gnōmicum aliquid, vel tria prōverbia, vel Aesōpicam fābellam(1) ex memoriā prōtulerint.
Puer I
Ego, sī placet, fābellam narrābō.
Magister
Audiō.
Puer I
Hoedus forte ā grege cum dēerrāsset, eumque lupus īnsequerētur, conversus īnsequentem sīc est affātus, Mī lupe, quandōquidem tibi ēscam mē futūrum sciō, quō iūcundius moriar, quaesō, prīmum cane tibiā, ut saltem. Lupus canere coepit, et saltāre hoedus. Tum canēs id audientēs, lupum ācerrimē īnstiterunt persequī. Is sēsē ad hoedum vertēns: Meritō, inquit, hoc patior: oportēbat enim mē, cocus cum sim(2), tibīcine nōn agere. Docet apologus, eōs quī neglegunt ad quae nātūrā sunt idōneī, et quae aliōrum sunt exercent, in incommoda saepius incurrere.
Magister
Dīcat secundus.
Puer II
Virg.
Optima quaeque diēs miserīs mortālibus aevī
Prīma fugit: subeunt morbī, tristisque senectūs,
Et labor: et dūrae rapit inclēmentia mortis(3).
Prīma fugit: subeunt morbī, tristisque senectūs,
Et labor: et dūrae rapit inclēmentia mortis(3).
Puer III
Cicerō. Grave est hominī pudentī petere aliquid māgnum ab eō, dē quō sē bene meritum putat: nē id quod petat, exigere magis, quam rogāre, et in mercēde potius, quam in beneficiī locō numerāre videātur.
Magister
Ēlegāns, et vērissima sententia.
Puer IV
Ignis nōn exstinguitur ignī.
Magister
Explicā.
Puer IV
Malum malō nōn ēmendātur: īram nōn sēdat īrācundia, sed lēnitās: adversōs cāsūs reddit leviōrēs patientia: iniūria superātur beneficiō.
Magister
Bellē: Iam secundum prōfer, nam tria imperāvī.
Puer IV
Annōsa vulpēs haud capitur laqueīs. In eōs valet, quī ob longiquam aetātem multārumque rērum ūsum callidiōrēs sunt, quam ut arte dolīsque dēcipī queant.
Magister
Optimē.
Puer IV
Canis saevit in lapidem. In eōs, quī malī suī caussam nōn vērīs auctōribus adscrībunt.
Magister
Audiāmus iam quīntum.
Puer V
Nihil occurrit mihi.
Magister
Nihiln'? Hem.
Puer V
Nihil prōrsus.
Magister
Nē lūseris. Sextus.
Puer VI
Ut graviōre poenā multandī cēnsentur, quī venēnum nōn in ūnum aliquem cratērem, sed in fontem iniciunt, unde omnēs bibunt: sīc scelerātius peccant, quī Prīncipum, quam quī prīvātōrum ingenia pervertunt(4).
Magister
Praeclārē dictum, ā Plūtarchō scilicet.
Puer VII
Diogenēs fōrmōsās mulierēs, quae pudīcitiam in prōpatulō habent, similēs dīcēbat mulsō lētālibus succīs temperātō: quod afferrent quidem initiō voluptātem, sed quam perpetuus dolor(5) cōnsequerētur.
Magister
Sēnsibus haec īmīs, rēs est nōn parva, repōnite. Fugite fornicātiōnem, et templa Deī nē facitōte membra merētrīcis. Ergō omnēs, dēmptō illō ūnō, quī fuit ἀσύμβολος, ad lūdendum properāte: veruntamen, ut postulāstis, hōrās nōn amplius ūnam et alteram.
Puer I
Prae gaudiō ubī sim nesciō.
(1) quī vel apophthegma: Tāle pretium lūsus ā puerīs magistrī postulent, quō ipsī potius dantēs, quam accipientēs rem faciant, atque ita etiam iūdicia eōrum exerceant, ut nōn sint quōvīs apophthegmate, versiculō sententiōsō, fābellā, prōverbiō contentī, sed iīs dēmum, in quibus plūs acūminis, lepōris, gravitātis, ūtilitātis inesse videātur.
(2) cocus cum sim: Īdem contigit lupō, quī acūleum rogantī asinō, quem dēvorātūrus erat, summīs dentibus ē pede extrāxit. Cum enim illīsā calce frontem et rāsum eī comminuisset, dentēsque excūsisset, et iam celeriter aufūgeret: meritō, inquit lupus, haec mihi mercēs redditur: quoniam quī didicī iūmentōrum esse lānius, cūr eōrum voluī esse chirurgus?
(3) optima quaeque diēs: Hōs trēs versūs interpretātur Seneca librō dē brevitāte vītae, cap.9. hīs verbīs. Clāmat ecce maximus vātēs, et velut dīvīnō furōre īnstīnctus salūtāre carmen canit. Quid cunctāris? inquit, quid cessās? Nisi occupās, fugit: cum occupāveris, tamen fugiet. Itaque cum celeritāte temporis velōcitāte certandum est. Velut ex torrente rapidō, nec semper cāsūrō citō hauriendum est. Hoc quoque pulcherrimē, ad exprobrāndam īnfīnītam cōgitātiōnem, quod nōn optimam quamque aetātem, sed diem dīcit. Quid sēcūrus, et in tantā fugā temporum lentus, mēnsēs tibi, et annōs, et longam seriem, utcunque aviditātī tuae vīsum est, exporrigis? Dē diē tēcum loquitur, et dē hoc ipsō fugiente. Lege caetera ūsque ad fīn. cap. Epist. porrō 108. docēns quō pactō Grammaticus hōs versūs, et quō Philosophus cōnsīderet, rūrsus illōs doctissimē explānat.
(4) quī prīncipum, quam quī prīvātōrum: Cicer. dē lēg. Nec tantum malī est peccāre Prīncipēs (quamquam est hoc māgnum per sē ipsum malum) quantum illud, quod permultī etiam imitātōrēs Prīncipum existunt. Nam licet vidēre quaecunque mūtātiō mōrum in Prīncipibus extiterit, eandem in populō secūtam, etc. Isocratēs ad Nicoclem. δέδεικται γὰρ, ὅτι τοιαύτας τὰς βασιλείας, οἵασπερ ἂν τὰς αὐτῶν γνώμας παρασκευάσωσιν. Certum est enim, ita sēsē rēgna ipsōrum habitūra, quōmodo ipsī animōs suōs excoluerint.
(5) perpetuus dolor: Nōtum illud Dēmosthenī dē Lāide: οὐκ ὠνοῦμαι μυρίων δραχμῶν μεταμέλειαν. Vulgō: poeniterē tantī nōn emō. Gellius lib.1. cap.8. En quid in proverb. Salomon sapientissimus dē mulierculā merītōriā. Inclīnāta est ad mortem domus eius, et ad īnferōs sēmitae ipsius. Nūllī autem, ut Seneca scrībit cap.6. dē brēvit. vītae turpius occupātī sunt, quam quī nūllī reī nisi vīnō et libīdinī vacant: caeterī etsī vānae glōriae imāgine teneantur, speciōsē tamen errant. Licet avārōs mihi, licet vel īrācundōs ēnumerēs, vel bellātōrēs, omnēs istī vīrilius peccant. In Venerem et libīdinem prōiectōrum inhonesta labēs est, etc.