Progymnasmata Latinitatis - Prōgymnasma Septuāgēsimum Prīmum

Uter vestrum parātus est mēcum cōnferre manus, cōnferre pedem, suscipere bellum, certāmen īnīre, proeliō contendere, pugnam capessere, in arēnam dēscendere, Mārtem lacessere, armīs experīrī, dīmicāre, pugnāre, certāre, dēcertāre, proeliārī, cōnflīgere?

Ōhē, quōrsum tū īncōnsīderātē tot synōnyma, tot loquendī genera idem valentia conglobās? Dīcerēs semel ūnō verbō quid vellēs. Ecquid tibi vīs tandem?

Quod istuc proelium nōbīs, quam dīmicātiōnem offerēs, glōriōse mīles?

Dēmīror equidem nōn sentīre, nōn vidēre, nōn animadvertere, nōn intellegere, nōn percipere vōs quid cupiam, quā dē pugnā loquar.

Nempe tibi admodum plaudis dē varietāte sermōnis atque cōpiā, et tanquam Croesus aliquis in tuā affluentīā nōs ut Codrō pauperiōrēs āversāris, nostram paupertātem dēspicātuī dūcis.

Legistīn' mī Thrāsō (mī Paulīne volēbam dīcere) quid Archidāmus Lacedaemoniōrum Imperātor, cum in Arcadiam irrūpisset, cognōvissetque hostibus Ēleōs ferre auxilium, quid, inquam, ad eōs scrīpserit?

Quid scrīpsit?

Hoc tantum: quiēs bona. Nē igitur tē commoveās cum tuīs cōpiolīs, ut nē incidās in permāgnōs et valentēs exercitūs, ā quibus rē ad extrēmum perdūctā cāsum, foedissimā strāge concīsus cum fuerīs, tum dēnique discās quid moneat illud vetus adāgium: Satius est recurrere quam male currere: palma in mediō est pōsita.

⁽¹⁾Quod tuō capitī sit. Rem istam mēcum rēctā reputāvī viā, subdūxī ratiōnēs, dēlēctus ēgī: absit verbō invidia, est unde vōbīs bellum faciam, cōpiās māgnās valentēs, ⁽²⁾virum ā virō lēctum vīsūrī estis. Quārē sī vōs virī estis, nōn mulierēs, sī audētis, sī vōs ūlla accendit tantārum glōria rērum, movēte, aciem īnstruite, et aciēbus vestrīs vim meam prohibēte.

Ut saepe summa virtūs in occultō latet? Hīc Imperātor quantīs est cervīcibus? Innumerābilēs et mūnītissimās vidētur urbēs expugnāsse.

In nōbīs mora nōn erit ūlla, quoniam tibi īnsānīre libet. Pōne in quō nōs cōpiā tēcum dēcertāre dēsīderās.

Pōnam vērō. MORĪ, quot modīs aliter efferrī potest Maurītī?

Multīs, quod nēmine fugit, nisi quī litterās fugit.

Quot ergō?

Tū numerātō, ego prōferam.

Numerābō. At cavē, quidquam inquinātum ac lūtulentum, tanquam bonīs mercibus adulterīnās, et argenteīs nummīs plumbeōs admisceās.

Quōrum nam fōrmās illās loquendī esse postulās?

Rīdiculus es. Interrogās quālem cocum, quālēs epulās stomachus meus appetat? Ex amussim optimum, et conquisītissimās: architectōrum nīmirum et prīncipum latīnitātis, M. Tullī, Caesaris, Sallustiī, T. Līviī, Plautī, Terentiī, Virgilī, Horātiī, etc. nec enim poētās exclūserim: aliōrum dēnique probātissimōrum scrīptōrum, etiam nostrī saeclī, quī imitātiōne ad sānitātem et mundīciem antīquōrum accēdere studuērunt.

Facient ad stomachum tuum; utī spērō.

Ōrdīre, Eugenius tē excipiet, ego postrēmō locō occīdam vōs: trecentōs enim modōs ad hanc ūnam rem explīcandam recēnsēbō.

Basilicās ēdictiōnēs hīc habet. Mīra cōnfīdentia.

Mīra dīligentiā. Iam prō castrīs mīlite prōdūcitō, quem sub pellibus tūtius contineās, ut ego sentiō. Fugā salūtem petet, sī nōn oppetet.

⁽³⁾Mortem cum vītā commūtāre, nōn, ut aliquī, phrasim nōn intellegentēs, inversō verbōrum ōrdine dīcunt, vītam cum morte commūtāre: hoc enim est ex mortuō vīvum fierī: vītam scīlicet prō morte recipere.

Quis ita locūtus est?

Servius Sulpīcius disciplīnā iūris cīvīlis ērūdītissimus, et ōrātiōne maximē līmātus ac perpolītus, epistolā quā Cicerōnem dē obitum Tulliae cōnsōlātur: Posteāquam mihi renūntiātum est, etc. lib.4. epistolārum ad familiārēs.

Reperiturne ibīdem alius dīcendī modus?

Ita: Diem suum obīre.

Sīc est, perge.

Maurītius didicit litterās Paulīne, et persōnam adhūc bene gerit.

Nōndum mē perculit.

Ē vōce, vīta, frequentēs nāscuntur fōrmulae. Vītam reddere: interdum adiūngitur, nātūrae, dandī cāsus vidēlicet. Vītam dēserere, vītam dīmittere, āmittere, relinquere, ēdere, vītā cēdere. Ē vītā cēdere, discēdere, dēcēdere, recēdere, excēdere, ā vītā dēscīscere. Vītā concēdere, est apud Cornēlium Tācitum. Ē vītā seu dē vītā exīre, migrāre, dēmigrāre. Extrēmum vītā diem cōnficere, seu, morte cōnficere, vītā carēre. Restant modī quidam cōnflātī ex vocābulīs, anima, lūx, spīritus, corpus, et aliīs, quōs relinquam Eugeniō repraesentandōs.

Quōmodō? tū repraesentā, tū prōmus estō, sī quid habēs conditum praetereā.

Satis fore arbitror, sī fōrmārum numerō ambō tē quasi coniūnctīs castrīs, duplicātīsque vīribus superēmus. Quod sī tū ūnī potes resistere, duōbus profectō nōn resistēs: nam neque Herculēs contrā duōs.

Attulisti circiter quatuor et vīgintī: atquī plūrēs exspectābam.

Mox addētur cumulus, ut sint amplius quadrāgintā. Sūdābis et algēbis Paulīne, sī hīs nostrīs omnibus praetermissīs (quod necessāriō tibi faciendum est) plūs quīnquāgintā in medium addūcere voluērīs: quot nisi addūxerīs, palmam nēquāquam obtinēbis. Et verēmur māgnopere, nē leōnem pollicitus cum sīs, mūrem ostendās.

Ego contrā vereor, nē vōs falsa teneat opīniō. Mēcum erit iste labor.

Animam efflāre, ēdere, exhālāre, agere, exspīrāre, āmittere. Lūcis ūsūram reddere, āmittere, ex hāc lūce discēdere, migrāre. Extrēmum spīritum seu vītae spīritum exhālāre, spīritum, suprēmum vītae spīritum ēdere, spīritum fīnīre. Ab hominibus, seu ab hominum vītā dēmigrāre, inter vīvōs esse dēsinere. In vīvīs, inter vīvōs numerārī, vītam et spīritum dūcere, vītā et commūnī spīritū fruī, vītam prōpāgāre dēsiit, vītā dēfēcit, cāsū ablātīvō, Interclūsā animā crēditus est mortālitātem explēvisse. Cornēl. Tācitus agēns dē Tiberiō, annāl. lib.5. in extrēmō.

Poētārum illa sunt, vītāle lūmen, lūcem relinquere, lūmina linquere, occubāre umbrīs, linquere dulcēs animās: quae duo sunt Virg. in 3. Aeneid, in quō et illud ad Aenēam Andromacha: Vīvisne? Aut sī lūx alma recessit? Īdem in 11. perēleganter, capī lētō, cum dē Camillā loquitur. Ibīdem dē eādem moriente: Vītaque cum gemitū fūgit indignāta sub umbrās. Extrēmum efflāre hālitum, quō ūsus est in secundā Tūscul. disputātiōne Sophoclis aliquot versus in latīnum convertēns M. T. et in prīmō, lētō potīrī: Euthȳnous potītur fātōrum mūnere lētō. Vocant etiam mortuōs carentēs lūce, cassōs lūmine.

Nōn poenitet vīrium: utrīque nostrum māgnum dedistī decus. Dēsine plūra, nōn vincet nōs hodiē.

Vincam, ita sim fēlīx: quandō tōtus in hoc bellum, et animō et mente īnsistam. Ac prīmum simplicēs vōcēs, quibus ūtī cōnsuēvērunt auctōrēs Latīnī, cum dē morte verba faciunt, prōdūcam: quās tamen velutī calōnēs et līxās, nōn vērōs, auctōrātōsque mīlitēs aestimārī, nec, quod ad victōriam attinet, ūllō ipsōs numerō esse postulō.

Fīat sānē, dum fateāre, nōs quoque fungī potuisse hāc operā. Quīn etiam illās ēlocūtiōnēs commemorēs licēbit, quibus praeter nātūram invecta mors dēclārātur.

Ita facere sedet animō. Dēmum ad eās aggrediar, quae sunt vestrae classis, eaeque partim ōrātōriae, partim poēticae: hoc modō numerus adversus numerum pugnābit: meus nempe māior contrā vestrum minōrem.

Placet: iam prōpōsita exequere: arrēctīs astāmus auribus.

Sed expediet fortassis tuōs mīlitēs in prōcinctū testāmentum facere, quoniam satis est crēdibile, apud īnferōs hodiē coenātūrōs.

Quod facillimum est facis.

Quid istuc?

Hominēs ut irrīdeās: vērum nōlī, quaesō, istum urbānitātis tuae sālem tōtum in mē irrīdendō cōnsūmere. Itaque prō, morī, etiam dīcimus interīre, perīre, ⁽⁴⁾occidere, extinguī, obīre, dēcēdere, excēdere, absūmī, dēcidere. Plautus Trīn. Nēmō extat, quī ibi sex mēnsēs vīxerit: ita cūnctī sōlstitiālī morbō dēcidunt. Ibīdem: ⁽⁵⁾Quīn prīus ad plūrēs mē penetrāvī? Et in Casīnā. Quī nunc abiērunt hinc in commūnem locum. Terent. Phormiōne: Ē mediō abiit. Horātius quoque.

Vīxisse etiam dīcuntur, et fuisse quōs mortuōs sīgnificāre volumus, κατά συνεκδοχήν. Tībull. lī. 3. Sīve erimus, seu nōs fāta fuisse velint. Veterēs quippe δυσφημίαν in mortis mentiōne admodum fugiēbant. Quōcircā etiam abiit dīcēbant, prō interiit, et abitiōnem vocābant mortem, ut auctor est Festus. Graecī οἴχεσθαι, ut Germānī verscheiden. Plūra legētis apud Scaligerum in Festum et Varrōnem, sī collibitum erit. ⁽⁶⁾Quī seu volentēs, seu nōlentēs occiduntur, iī dīcuntur vītam pōnere, prōfundere. Virg. animās proiicere, in 6. Vītā prīvārī, exuī, ēiicī, spoliārī, expellī, extrēmum spīritum effundere, mortem capere, ē vīvōrum numerō exturbārī, ā vītā eximī, morte afficī, multārī, mortem oppetere, morte seu mortem occumbere, quod Virg. extulit in secundō, cum dandī cāsū: Seu versāre dolōs, seu certae occumbere mortī. Cic.1. Tūscul. ē Poētā vetustō. Prīamō vī vītam ēvītārī, id est, extorquerī: mittī ad mortem, ubi Sōcratēs dē sē cicūtam bibitūrō disserit, et 9. Philipp. Occīdī, interficī, interimī, necārī, mactārī, obtruncārī, iugulārī, iīs item dīcitur vītā ēripī, adimī, extorquerī, Līvius lib.1. dare manibus dīxit, prō interficere. Et Plaut. Asīn. mortī dēdere. Virg.4. Georg. dēdere necī.

Vellem in rem praesentem venīre, sī liber Līviī adesset.

Nihil est opus: meminī verba et locum. Dē duōbus Cūriātiīs tum ā sē perēmptīs, ac dē tertiō iam iamque perimentō sīc ait victor Horātius: Duōs frātrum manibus dedī: tertium caussam bellī huiusce, ut Rōmānus Albānō imperet, dabō. Male sustinentī arma, gladium superne iugulō dēfīgit, iacentem spoliat. Plaut. Menaech. Quem ego hominem, sī vīvō, vītā dēvolvam suā. Ibīdem: Animā prīvābō virum. In Mīlite dīxit, adimere animam. Bacchid. autem facētē. Ecquid plūra expetītis?

Nōn hīs contentī sumus. Ad illa dēlābere, quae sunt īnstitūtae concertātiōnis prōpria: et mementō quanta sit ā nōbīs coācervāta locūtiōnum multitūdō: simul in mentem revocā, quid prōmīserīs. Et cum nōs in summam exspectātiōnem addūxerīs, vidē nē falsōs turpiter dēserās.

Nōn excidere animō prōmissa. Accipite. Ē corporum vinculīs ēvolāre, ex hīs tenebrīs in lūcem illam excēdere, ā Deō ēvocārī, ad Deum abīre, in caelum migrāre, dē vītae statiōne dēcēdere. Ad illud dīvīnum animōrum concilium coetumque proficīscī, ex hāc turbā et colluviōne discēdere. Quae quidem nōn dē quibusvis morientibus ūsurpanda esse, ipsīmet intellegitis, quandō haec Rōmulī nepōtum dīsertissimus Cicerō dē Rōmānīs illīs, Paulō Aemiliō, Catōne, aliīsque sapientibus atque optimīs virīs, quī cum virtūte scīlicet aevum agitāssent, in somniō Scipiōnis, in Catōne, et in Tūsculānīs ūsurpāvit: quōs praetereā dīcit corpore laxārī, et eōrum animās in custōdiā corporis dētinērī: ut proinde tālibus dēcēdentibus dīcere integrum sit, ipsōs ē custōdiā corporis ēvolāre, ēlābī, ēmittī. Item vinculīs corporum levārī. Sī iam vōcer ad exitum vītae, ait dē sē epistolā quādam ad Torquātum, lib. 6.

Ēleganter animvertistī hāsce ēlegantīās.

Vītam fīnīre, dēstituere, vītā fungī, dēfungī, vītae modum, fīnem impōnere, suprēmum, ultimum vītae diem agere, explēre, rēbus hūmānīs eximī. Nōdīs corporeīs eximī, apud Arnōbium lib.2. In eōdem: animae corporibus exūtae hūmānīs. Inter hominēs agere dēsiit, lēgī apud Tācitum. Et Salust. in Iugurth. Quoniam mihi nātūra fīnem vītae facit: Et Suēton, in Claudioō. Ad fīnem mortālitātis accēdere. Nōn praeteribō illud, sī quid eī acciderit, seu hūmānitūs acciderit. Cic.1. Philip.et 1. Tūscul. cui simile est, sī quid eō factum erit, sī quid eō fuerit, prō, sī mortuus fuerit: quod abstinēbant, nē male ōminārī vidērentur. Fātō cēdere, fātō fungī, in fāta concēdere.

Cuiusnam hoc est?

Opīnor Līviī. Nātūrae satisfacere, nātūrae cēdere, concēdere.

Et hoc extrēmum?

Sallustiī in Iugurthīnō. Nātūram satietāte vīvendī explēvisse dīcuntur ā Cicerōne, quī dēcrepitā senectūte dē vītā exiērunt. Mors continuō istam occupat, Terentius. Mortem obīre, vītam fīnīre, claudere, alicuī vītam dēficere. Item accūsandī cāsū, Petrum vītā dēfēcit. Fīnem vīvendī facere, invenīre. Trānseō nunc ad fōrmulās Poētārum, quārum tū, Eugenī, bonās quidem illās, at paucās prōtulisti.

Sī libuisset, prōtulissem plūrēs.

Quīn tū dīcis idem quod in ēclogīs ille pāstor: Nunc oblīta mihi tot carmina.

Paulīne, hīc Rhodus, hīc saltā.

Audīte. Fāta subīre, fīnīrī lētō, morte sopīrī, animās, vītam pōnere, dēpōnere, linquere, cōnsūmī morte, suprēmam hōram alicuī vēnisse. Tībull. At mihi Persephonē nigram dēnūntiat hōram. Īdem: Quod sī fātālēs iam nunc explēvimus annōs. Agere spīritum, tenuem mūtārī in umbram, mittī ad campōs Ēlȳsiōs, nigram tranāre palūdem, mors venit. Propert. Quandōcunque igitur nostrōs mors claudet ocellōs. Martial. Cum mihi suprēmōs Lachesis pernēverit annōs. Subīre mortem, mortis iter adīre. Est etiam in ūsū apud eōs rapī, prō ēmorī. Virgil. in epitaph. suō: Mantua mē genuit, Calabrī rapuēre: nam in Calābriā dēcessit. Īdem in 6. Aeneid. dē īnfantibus mortuīs. Propertius: Vīvam sī vīvet, sī cadat illa, cadam. Animam pōnere prīmīs cūnīs. Fāta repellunt vītam, fāta properant quiētem, venīre ad fāta, petere aquās Stȳgiās, intrāre domōs nigrāntēs animārum silentum, immitēs Parcās habuisse, sēnsisse. Lucrētius vītae pausam vocāvit mortem. Frīgida quem semel est vītaī pausa secūta. Cuius item. illud ēlegantissimum est: vītaī lampadem trādere in z. Vultis addūcam versus ipsōs?

Volumus, sī commēminist.

Rursum lib.3. dē Xerxe. Lūmine adēmptō animam moribundō corpore fūdit. Dē Epīcūrō ibid. Ipse Epīcūrus obit dēcursō lūmine vītae. et in 5. Illī quōs ā vītā nātūra remōvit. In eod. quem vīta relīquit. In 6. autem librō, cum pestilentiam dēscrībit, quae urbem Athēniēnsem cīvibus exhausit, Deus bone, quam venustīs circūtiōnibus mortem seu obitum effert. Prōrsus ut illud mūsaeum mel, illumque mūsaeum lepōrem, quem totiēs nōminat, āgnōscās. Horātius prō morī dīxit, īre Numa quō dēvenit et Ancus, epist. ad Nūmicium lib.1. Quem penēs iam est victōria? Equidem operā haud parcus fuī.

Numquam crēdidissem tam paene īnfīnītīs ratiōnibus ūnam hanc rem explīcārī posse: multīs posse haud ignōrābam, et nōn paucās ipse annumerāvī. Videntur Rōmānī scrīptōrēs in effingendā hāc tam multiplicī varietāte mortem honōrāre voluisse: quam fugimus quidem omnēs, ⁽¹⁰⁾nōn etiam effugimus.

⁽¹¹⁾Tollāmus digitum Maurītī, sepultī sumus. Vīcistī Paulīne, fuistīque ambōbus labōriōsior in observandīs tot loquendī generibus sub ūnum velut sīgnificātiōnis iugum dēvinctīs, et memoriā es meliōre.

⁽¹²⁾Nūllum acrōama, nūllīus vōcem libentius audiēbat Themistoclēs, quam eius, ā quō sua virtūs optimē praedicārētur.

Hoc Themistocleum habēs: illud assūme, ⁽¹³⁾ut tē Miltiadis trophaea ē somnō suscitent.

Teneō.