Progymnasmata Latinitatis - Prōgymnasma Octōgēsimum Septimum

Grātificābor tibi quod petīstī, (quid enim hāc petītiōne tuā dīcī potest aequius?) sī paucīs adhūc, quae tam īnscītē ab inīmīcā meā, tamque odiōsē, et putidē effūsa sunt refūtāverō.

Tuī audiendī mīra mē cupīdō incessit.

⁽³⁾Crēdās igitur ipsam partim falsa, partim sībilō digna, partim aliēna locūtam, litterāsque nōn modō laudārī, sed nec vituperārī sine litterīs posse, dē quibus illa gustāsse vidētur aliquid, ut canis ē Nīlō. Ūna scientia līberālis alterī necessāria est, ut suō mūnere perfectē fungātur. Habent quoddam inter sē commūne vinculum: omnēs autem hūmānō generī tantum condūcunt, quantum nūllius, etiam ēloquentissimī lingua dēclārāre potest. Imperītus litterārum, est ille quidem homō, et absolūtus homō, quod ad nātūrae hūmānae partēs attinet: veruntamen sociālis, cīvīlis, mānsuētus, similibusque laudum honesta mentis excultus ac decōrātus nōn est. Deinde sī id necessārium interpretāmur, sine quō esse nōn possumus omnīnō id quod volumus, aut dēbēmus ( volumus autem omnēs bonī, hūmānī, tractābilēs ac sapientēs esse) ad virtūtem sānē et doctrīnārum studia incumbendum est, sine quārum praesidiō admīniculōque in istōrum quae ā mē nōmināta iam sunt bonōrum possessiōnem nēmō pedem est aliquandō positūrus. Incommoda quae recēnsit, iocōs et cavīllātiōnēs quibus nūgāta est, exīstimā ad hominēs, nōn ad ipsās artēs pertinēre.

Nōn habeō dubium, nihil illam māgnopere audītiōne dignum disseruisse. Tē autem, māter, opere māximō rogō, prō tuā facultāte et cōpiā praestantiam, frūctūs, suāvitātemque studiōrum explānēs:abs tē enim vērissima certissimāque dīcī putābō, et animam relinquam citius, quam tua castra dēseram.

Nāvō tibi hanc operam fīlī, tēque iam dēspērātiōne illā exēmptum, quā initiō cōnflīctābāre, āversumque ab illā vītae ratiōne, quam loquācula mulier īnsipientissimē suādēre nītēbātur, mīrum in modum vehementerque gaudeō.

⁽¹⁾Dēmōnstrāstī perspicuē mīseriās aulicōrum hominum, et tanquam in tābellā spectandās exhibuistī, gravīque mē huius voluntāriae servitūtis odiō incendistī: quāmobrem mē quidem certē nōn inēscābit hāmus ille, nec aureīs istīs compedibus unquam astrinegar.

In terrīs nihil sānē est admīrābile atque māgnum praeter hominem, quem nōnnūllī terrestrem mortālemque Deum nōmināre voluērunt. At in ipsō homine nihil eximium praeter animum: in quō ipsō rūrsum nihil māgnum praeter virtūtem et scientiam. Porrō ūnus ille mundī rēx et cōnstitūtor scientiārum, ⁽²⁾sēmina, cupiditātemque cognōscendī mortālibus ingenērāvit: quidquid autem ab illō largīfluō, perennīque bonōrum fonte prōmanat, hoc iūstum honestumque cōnfitērī mōs pius ac bonus est. Iam sī nōn frūstrā īnsevit, adhibenda est cultūra, quā adolēscant illa sēmina, frūctūsque pariant innumerābilēs. Ecquid ita est fīlī?

Est vērō haud aliter ac loqueris, māter.

Quid vērō aequē decēns hominem reperiātur, quam indāgandō et quotīdiē aliquid cognōscendō addiscendōque concessum ā nātūrā vīvendī spatium dēcurrere? Cum enim in eō nihil sit ratiōne praestabilius aequē dīvīnius, certē nūlla erit ratiōnis fūnctiōne nōbilior: illa autem est intelligere, quō ūnō mēns alitur. Propria haec, inquam, ratiōnis est āctiō, ut natātus piscium, volātus avium, cursus equōrum, saevitia belluārum. Unde animōrum vestrōrum orīgō in terrīs nūlla appāret, quoniam caelestis est. Istōque modō ad dīvīnam similitūdinem pervenitur: sīquidem Deus aliō modō ab hominibus nōn intelligitur, nisi mēns solūta quaedam ac līibera, sēgregāta ab omnī concrētiōne mortālī, omnia sentiēns, omnia movēns. Hebetēs autem, indocilēs, et intelligentiā parum valentēs, nōn magis secundum nātūram, quam prodigiōsa corpora et mōnstra videntur nāscī. Apud omnēs nātiōnēs atque populōs ērūdītīs ac sapientibus virīs summus semper tribūtus est honōs, amplissimāque dēcrēta praemia, philosophīs, ōrātōribus, poētīs, medicīs, mathēmaticīs, iūrēcōnsultīs.

Et quidem nōn immerentibus.

⁽⁴⁾⁽⁵⁾Suspice hunc ducem ac moderātōrem tempōrum sōlem, assiduā vertigine caelum obeuntem, suāque clārissimā lūce perfundentem et conlūstrantem omnia.

Suspiciō.

Nōnne is omnium quīcunque oculōrum sēnsū orbātī nōn sunt lūx est, per quam rēs singulās intuentur?

Est sānē.

Sīc prōrsus omnibus quibus caelestī beneficiō concessa est ratiō, tanquam oculus, lūmen, dux et ōrnāmentum est vir sapientiae compos. Atque illī dēmum dīcendī sunt vīvere, et memoriam suī quam māximē longam efficere, quibus vel in senectūte aspīrāre ad sapientiam licuit: reliquōrum vīta somnō est quam simillima, in quō vānae imāginēs inānesquē rērum speciēs dēlūdere animōs cōnsuēvērunt: ⁽⁶⁾nec est animal in terrīs pulchrius homine litterīs tīnctō atque adeō īnfectō. Ērūditōrum vītam exemplar quoddam dīxerim illius beātissimī statūs, in quō aureā aetāte hominēs erant vīctūrī:fuisset quippe tum vīta nōn aliud quam iūcundissima quaedam schola, in quā dē rēbus dīvīnīs, dē nātūrā rērum, dē aeternitāte animōrum, dē mōtibus caelestibus, dē quibuscunque vītae officiīs, dē pulcherrimīs dēmum quaestiōnibus quam frequentissimē disputārētur. Duae item rēs sunt quibus nihil habet nātūra hūmāna cōnstantius, nihil melius, nihil clārius, nihil māius, vēritās et iūstitia: dīvitiārum enim, fōrmae reliquārumque rērum glōria frāgilis, cadūca, et exīgua est. Hārum porrō inquīsitiō explicātiōque scholīs est commendata. Et quanquam in templīs, aulīs et fōrō vēritātem atque iūstitiam rēgnāre oportet, eārum tamen nōtitia ē scholīs petitur. Splendor generis et familiae, bonum quoddam est ā māiōribus acceptum. Dīvitiārum possessiō fūtūrae dominātiōnī subiecta est. Honor rēs īnstabilis. Fōrma haud longī temporis. Sānitās quoque facile corrumpitur. Etiam robur senectūs et morbus auferunt. Et elephantīs, taurīs ac leōnibus validiōrēs quam hominī vīrēs concessae sunt. Bonōrum itaque omnium sōla doctrīna caeleste quiddam et immortāle est, nūllī perīculō, cāsibus nūllīs, nūllī tempōrum varietātī obnoxium.

Admīrābilia haec, quaeque in pectus meum sēnsūsque intimōs quam suāvissimē īnfluunt.

Quid dīcam dē frūctibus? Sī in animum idōneum tanquam in pingue, ac suā nātūrā fertīle solum disciplīnārum istī satus inciderint, nōn poterunt nōn foecundās ac laetās efferre segetēs. An nōn memorābilis sapientiae frūctus hīc tibi vidētur, quod Rēgēs et Prīncipēs virīs doctīs amīcitiae suae forēs cupidissimē patefēcērunt semper, et singulārī eōs līberālitāte benevolentiāque prōsecūtī sunt, sēque illīs īnstituendōs trādere voluērunt? Periclēs quī annīs quadrāgintā Athēniēnsium Rempūb, administrāvit, ab Anaxagōrā Clazomeniō fertur īnstitūtus. Timotheum Cōnōnis fīlium Isocratēs, Epamīnōndam Lysis Pȳthagōreus, Alexandrum Māgnum Aristotelēs, Āgēsilaum Xēnophōn, Diōnem Platō ērūdiērunt. Sōlōnis conlocūtiōnibus summopere tenēbātur Croesus, cum Diōnysiō, Platō et Aristippus familiāriter vīxērunt, cum Alexandrō Callisthenēs, aliī dēmum cum aliīs. Inter sapientēs autem nōn postrēmās poētae occupant, ē quibus chārum fuisse cōnstat Aeschylum et Sīmōnidem Hierōnī, Euripīdem Archelāō, Scīpiōnibus et Catōnī māiōrī Ennium, Laeliō sapientī Lūcīlium, Memmiō Lūcrētium, Maecēnātī et Augustō Imperātōrī Virgilium et Hōrātium: omittō aliōs, quōs memorandī māgna mihi esset cōpia. Ac tametsī opēs doctī nōn sitiunt, fit tamen ut eās assequantur. Nōn vīxit pauper ac tenuis Aristotelēs, nōn Dēmosthenēs, nōn Gorgiās, nōn Isocratēs, nōn Virgilius.

Ducentā quīnquāgintā mīllia corōnātōrum acquisīsse per amīcōs scrībitur hīc postrēmus.

Et hīc idem aliquandō pānēs in mercēdis locō accipiēbat ab Augustō.

Lēgī historiam.

Censen' quidquam ūtilius, quam rēctē vīvere?

Nihil.

Atquī Philosophia omnem virtūtis, officiī, beneque et innocenter vīvendī disciplīnam continet, omnium benefactōrum beneque dictōrum māter. Quid quaeris? Ēloquentia hominum fraus ad perniciem, integritās ad salūtem vocātur. Iūrisprūdentia quid aequum, quid inīquum sit dēcernit. Poētae aut prōdesse volunt, aut dēlectāre: aut simul et iūcunda et idōnea dīcere vītae. Mathēmaticārum doctrīnārum terrā marīque multīs rēbus ac temporibus crēber est ūsus. Ērūditiō iuvenibus dōnat sōbrietātem, senibus affert solātium, pauperibus conciliat opēs, dīvitibus eximium decus. Summātim, quidquid cernitur inter mortālēs hūmānitātis, moderātiōnis, prūdentiae, virtūtis ac sapientiae, tōtum ē litterārum pūrissimīs sānctissimīsque fontibus proflūxit.

Sīc mē ad assentiendum commovet ōrātiō tua, ut hāctenus aequē nūlla.

Dē voluptāte litterārum dīcendum restat.

Eam partem percupidē exspectō.

⁽⁸⁾Incrēdibile memorātū est, quanta ea et quam multiplex sit: quam augent conventūs illī scholāsticī, ubi in omnium artium varietāte versātī doctōrēs cōnsulī, interrogārī, audīrīque possunt. Nātūra similī dēlectātur: at in gymnāsiīs multōs quisque suī similēs, hoc est, iīsdem artibus initiātōs atque cōnsecrātōs invenit. Ā sēmētipsō in rēbus adversīs solātium petere vir doctus potest: oblīvīscitur etiam calamitātum suārum, et aberrat ā mōlestiīs ērūdītīs cōgitātiōnibus intentus semper animus. ⁽⁹⁾M. Tullius fīliā mortuā per litterās doctissimīs ⁽¹⁰⁾suāvissimīsque allocūtiōnibus dolōrem sibi suum lēvāvit. Fēcit hoc idem ⁽¹¹⁾in exiliō Ovidius, fēcit Boētius. Quantae autem iūcunditātis putās, cum tot excellentissimīs veteris memoriae hominibus conloquī, et eōs quasi hospitiō excipere? Cum Homērō, Platōne, Cicerōne, Plūtarchō, Hērōdotō, Thūcȳdide, Līviō, Sallūstiō, Caesare, Euclīde, Virgiliō, Terentiō? Velut in imāgine ipsōrum sēnsa, ingenia, sapientiam perspicere: superiōribus et vetustissimīs illīs saeculīs vidērī interfuisse: tōtum mundum, omnemque antīquitātem animō circumferre? Sī etiam agrestī parvā levīsque nōtitia dēlēctātiōnem dat: quantopere hominem ērūditum īnfīnītae rērum pulcherrimārum māximārumque cognitiōnēs dēlēctābunt? ⁽¹²⁾Mīra voluptās ē fīdium, tībiārum atque vōcum cantibus hauritur, veruntamen illa continuō ēvānēscit: litterārum est stabilis ac permanēns: quae interdum mentem hūmānam ita velut captīvam et oppressam detinet, ut nec oculī, nec aurēs nec gustātus suum faciant officium. Atque hae rēs quās hāctenus audīstī, in caussā fuērunt, ut tam indēfessōs assiduōsque labōrēs in cumulātā ērūditiōne sibi pariundā multī susciperent, totque regiōnēs tam distantibus locīs, tam dīversō sub caelō positās peragrārent. ⁽¹³⁾Platō et Pȳthagōrās in Aegyptum, ille etiam in Ītaliam contendit, Anachārsis Scȳtha Athēnās vēnit, Apollōnius ad Indōs est profectus. Carnēadī idem philosophandī quī vīvendī fīnis fuit. Dēmosthenēs Thūcȳdidem octiēs suā manū dēscrīpsit: dē cuius vigiliīs et studiīs multa passim nārrantur. Sophoclēs cum prope centēsimum aetātis annum attigisset, sub ipsam mortem fābulam praeclārissimam Oedipum Colōnaeum dīvulgāvit. Hōrum aliōrumque exempla studiōsē imitāberis, et in eō, quod tam necessārium, tam frūctuōsum iūcundumque intellēxistī cōnsectandō nūllam neque corporis neque animī dēfatīgātiōnem contentiōnemve recūsābis.

Abdūcās mē tēcum licēbit, tuīsque dīvīnissimīs praecēptīs īnstituere pergās. Nihil mē iam praeter ūnam tē potest recreāre, in tē mihi sunt omnia, tibi immēnsās et habeō, et agō grātiās, cuius prūdentissimā splendidissimāque disputātiōne mēns mea conlūstrāta liquidissimam vēritātem intuētur: tibi omnia mea quam commendātissima esse cupiō: ad tuum arbitrātum imperiumque mē tōtum convertō.

Salvus es sī istam animī firmitūdinem obtinēs. Servā tibi perpetuam patrōnam et adiūtrīcem mē, atque hanc inventam invenī.