Paedalogia - Dialogus Trīcēsimus Septimus
ET ULTIMUS. Pandulphus, Lūdīmagistrī magister, Hierōnymus scholasticus, et Lūdīmagister cōnsultant, in quam potissimum acadēmiam studiōsō sit commigrandum.
Persōnae
Pandulphus, Lūdīmagistrī minister, Hierōnymus scholasticus, Lūdīmagister
Pandulphus, Lūdīmagistrī minister, Hierōnymus scholasticus, Lūdīmagister
Pandulphus
Quid tū hoc ante ōstium, Hierōnyme, aut quid hīc tibi negōtiī est?
Hierōnymus
Lūdīmagistrum convenīre volēbam. Sed pulsāre cūnctābar veritus, nē
intempestīvē fortasse venīrem; quārē tē prō veterī nostrā cōnsuētūdine
rogō, ut hic mē adstāre significēs.
Pandulphus
Faciam; tū hīc tantisper morāre, dum quid rērum sit, hūc renūntiō. --Here,
quod iniūnxerās, dīligenter est cūrātum.
Lūdīmagister
Bene factum. At quī is est, quīcum prō foribus fābulantem tē audīvī?
Pandulphus
Scholasticus quīdam, nōmine Hierōnymus, tibi familiāriter nōtus, quī tē,
sī modo tempestīvum est, cōram alloquī cupit.
Lūdīmagister
Intrōmittātur; iam nunc, quid velit, coniciō.
Hierōnymus
Salvē, hūmānissimē praeceptor.
Lūdīmagister
Et tū salvus sīs, optimē adulēscēns. Sed quid est, quod mē velīs?
Hierōnymus
Paucīs dīcam. Quia iam biennium tē in hōc lūdō docentem audīvī, utriusque
litterātūrae prīma rudīmenta tuā ope utcumque percēpī; hortātur nunc mē
tum parēns tum etiam haec mea aetās mātūrior, ut hinc in acadēmiam aliquam
ad ūberiōrem ingeniī cultum capiendum mē cōnferam. Hoc ut fēlīcius faciam,
tuō cōnsiliō opus est ; nam inter tot, ut vocant, ūniversitātēs, quot iam
ōlim sunt īnstitūtae et hodiē passim novae exoriuntur, mihi eiusmodī rērum
ignārō difficile plānē est eius, quae omnium sit īnstrūctissima et meīs
studiīs accommodātissima, dēlēctum habēre.
Lūdīmagister
Prūdenter hīc dēlīberās, Hieronyme. Sunt acadēmiae idque in Germāniā, quās
vehementer probem, sunt item, quās cupiam vel omnīnō nōn esse vel in tōtum
immūtārī. Vt enim in rē mīlitārī dūcī dux et mīlitī mīles, ut in rē
pūblicā senātor senātōrī et cīvī cīvis, artifex artificī, ut dēnique homō
hominī, sīc schola scholae, doctor doctōrī, magister magistrō praestat.
Quod discrīmen quī nōn advertit, operam et oleum, ut aiunt, plērumque
perdit. Atque ut certum aliquid, quod hīc sequāris, habeās, in hāc
dēlīberātiōne spectandum erit, nōn quae magnificīs aedificiīs, tametsī et
haec decōrīs aliquid addunt, sed optimīs omnis generis praeceptōribus sit
īnstrūctissima. Prīmum, quae trium linguārum professōrēs habeat et doctōs
et bonōs, hoc ut velint, illud ut possint rēctē docēre, siquidem Latīnam,
Graecam et Hebraicam linguās in Chrīstiānōrum scholīs docērī pontificiae
lēgēs iubent et veterum theologōrum exempla suādent ac dēnique Chrīstiānae
reī pūblicae ūsūs exigit. Habeat dēnique theologōs, sī nōn plūrēs, ūnum
saltem aut alterum cum scrīptūrārum intellegentiā tum vītae sānctimōniā
ēgregiē probātōs. Tum iūreperītōs nōn minus prūdentiā quam et fācundiā
laudātōs. Ad haec medicōs, quōs nātūrālium rērum profunda cognitiō et
cūrandī fidēs perspecta commendet. Postrēmō philosophōs, nōn quī
sophisticam rixandī pertināciam ex ineptīs barbarōrum commentāriīs
inculcent, sed quī philosophandō Platōnis maiestātem, acūmen Aristotelis,
Theophrastī ēloquentiam proximē referant. Quamquam autem gymnasium
eiusmodī minōris negōtiī est dēscrībere quam usquam invenīre, ad
praescrīptam tamen imāginem utcumque accēdunt hīc in vīcīnō sitae, Lipsiā
et Wittenbergā. Nec Erphurdia cuīquam est aspernanda ut nec Basilēa. Super
omnēs vērō trium linguārum professiōne flōret Lovānium, schola vel hōc
nōmine omnium fēlīcissima, quod magnum illum et sapientiae et ēloquentiae
prīncipem habet Erasmum. Et summum illud ecclēsiasticae dignitātis
ōrnāmentum, Albertus cardinālis, magnum quiddam Moguntiae suae mōlītur;
quod sī prōcesserit, erit, quō sē Germānia exterīs hominibus vēnditet.
Porrō illud imprīmīs tibi cavendum, nē ad sublīmēs illās professiōnēs quās
vocant illōtīs, ut aiunt, pedibus irrumpās, quīn modīs omnibus cūrandum,
ut utriusque litterātūrae mediocrī cognitiōne praeparātus accēdās. Sīc
enim futūrum, ut in disciplīnīs hīs graviōribus citius et facilius, quō
tendis, perveniās et rēctum in rēbus omnibus iūdicium cōnsequāris. Hoc quī
caret, frūstrā sē aliquid fēlīciter discere spērābit.
Hierōnymus
At in eiusmodī scholīs receptum audiō, ut scholasticōrum quisque
praeceptōrem quempiam sibi dēligat, quō familiāriter ūtātur nōn tantum ad
litterārum studia, sed et fōrmandōs mōrēs. Hīc quid mihi faciundum suādēs?
Lūdīmagister
Quid aliud quam ut, antequam tē alicui in disciplīnam dēdās, dīvitum
istōrum dēliciās imitēris, quī cum multa vīnī dōlia in cellīs habeant
reposita, nōn statim ē quōvīs bibunt, sed pȳtissandō omnibus ex ōrdine
dēgustātīs quod firmissimum fuerit et suāvissimum hoc dēmum in palātī suī
ūsum relinunt. Quīn ergō et tū cum ex aliīs scīscitārīs tum multōs eximiōs
eiusdem professiōnis doctōrēs audiendō explōrās ipse, cui potissimum
ingeniī tuī solum rēctissimē excolendum locēs. Tametsī sunt et aliae
coniectūrae, quibus in hōc ūtī possīs, ut sī cui suae lūcubrātiōnēs
īnsignem peperēre fāmam, sī quem ērudītōrum calculī aliquot probent, sī
cui ab aliīs eiusdem Mūsae aemulīs īnsignītē invideātur, sī quem vel
iūdicium prīncipis vel reī pūblicae cōnsēnsus ā contemptū vindicet, sī cui
magna sit lēctissimōrum iuvenum frequentia, sī quī discipulōs aliquot
ēgregiē doctōs reddiderit, dēnique sī quī Pȳthagorae exemplō nōn quemque
statim in disciplīnam suam recipiat et aliīs plūra ac meliōra plūrīs
quoque doceat. Cave enim committās ad quemquam tē alliciat sūmptūs vīlitās
aut ā quōquam dēterreat impēnsae magnitūdō. Quandō ferē fit, ut quī docent
parvō parva, quī magnō magna quoque doceant. Hīs indiciīs sī prūdenter
ūtēris, vix unquam tibi impōnet quisquam. Cētera rērum ūsus, optimus
magister, aetātis prōgressū tē facile ēdocēbit.
Hierōnymus
Sat est. Quod restat: prō salūbrī adeō cōnsiliō grātiās tibi immortālēs
tuus agit Hierōnymus, sī quandō dabitur facultās, ēgregiē quoque
relātūrus.
Lūdīmagister
Nihil addubitō. Tū, quod tibi fēlīx ac faustum sit, ad bonārum artium
mercātūram proficīscere!
Praeceptiuncula dē tempore studiīs impartiendō ā Petrō Mosellānō
adulēscentulīs disciplīnae suae commissīs trādita. Christophorus ā
Carlebicz, Petrī Mosellānī discipulus, lēctōrī salūtem. Nimiō paene studiō
ōlim, lēctor candide, et animī ārdōre Petrō Mosellānō, praeceptōrī nostrō,
iūstīs dē causīs mortālium omnium cārissimō, extorsimus condiscipulī meī
et ego brevem hanc quidem in speciē, sed tamen, sīcuti ipse legēns facile
experiere, permulta in sē complectentem dē tempore ratiōne certā optimārum
rērum studiīs distribuendō praeceptiōnem. Eam cum apud mē complūrēs, quōs
acadēmia haec illūstris alit, studiōsī cōnspexissent, in diēs ferē eius
reī dēscrībendae negōtium mihi exhibēbant. Ego vērō ut semel hāc
sollicitantium molestiā dēfungar, quod prīvātim mihi et studiōrum meōrum
aequālibus meīs praescrīptum fuerat, omnibus in ūniversum studiōsīs
impartīrī cōnstituī. Tametsī satis sciō parvam mē grātiam inīre apud
praeceptōrem, quī hās sīcuti appāret puerīlēs nūgās nōn in hōc scrīpsit,
ut ederentur, sed ut nōbīs prō suō officiō domī cōnsuleret. Tuum ergō
erit, iuvenis, quicquid hoc est, dummodo frūgī et alicuius pretiī est,
bonī aequīque cōnsulere et. nostram adversum tē voluntātem et studium
amīcē amplectī. Bene valē. Datum Lipsiae Īdibus Septembribus annō
restitūtae salūtīs MDXXI.
P. Mosellānus discipulīs suīs salūtem.
Prīncipiō etiam atque etiam cūrandum est, nē quid tempus nōbīs seu nōn advertentibus ēlabātur, vidēlicet quod nec studiīs nec vītae honestātī nec valētūdinī cūrandae impendātur. Quamobrem ut certa tibi omnium ratiō cōnstet, diem in vīgintī quattuor hōrās distractam cōgitā. Quārum prīma pars studiīs, altera cīvīlitātī ac valētūdinī, tertia somnō danda erit. Hoc commodē fīet, sī ā nōnā vespertīnā ad quārtam usque mātūtīnam somnō recreātus lentē exsurgās, ante nīmīrum tōtō corpore palmīs, capite vērō et unguibus lēniter perfrictō. Nam hāc ratiōne noxiīs vapōribus exitūs per occultōs membrōrum meātus parātur. Hinc manūs, oculī, lingua etiam ā sordibus abluantur. Pectātur capillus idque accūrātius pectine aliquotiēns ā fronte in occipitium ductō. Post sī eius cōnsuētūdō quōquō modō indūcī potest, dēicienda ventris et item per spūtum et nārēs capitis excrēmenta. Nam et perpetuum studiōrum tenōrem cōnservandum nihil tam condūcit quam corpus ab inūtilibus oneribus, quantum licet, semper levātum habēre. Mox precātiōne piā tē tuaque studia omnia Chrīstō commendā atque ut ille cōnātus tuōs dīrigat ōra. Hīs omnibus spatium inter quārtam et quīntam iniectum faciet satis. Habēs dē tertiā diēī parte somnō impendenda. Nunc dē secundā. Nam ā quīntā ad nōnam quattuor sunt hōrae. Quod tempus tōtum studiīs dēbētur. Sed quid quāque hōrā tibi vel domī discendum vel foris ā praeceptōre audiendum sit, singillātim praescrībī nōn potest, proptereā quod eiusmodī occāsiōnum magna est vicissitūdō, ut quā hōrā modo audīre convenit, aliās magis appāreat cōnsultum domī discere. Proinde hanc dispēnsandārum hōrārum ratiōnem sibi quisque prō suī commoditāte ineat ut et eārum, quae ā prandiō studiīs dabuntur, ā duodecimā vidēlicet eius spatiī quod suppetit ad quārtam usque. Equidem cum id aetātis essem, et hoc servābam: antemerīdiānum tempus vel graviōribus vel Graecīs litterīs, postmerīdiānum leviōribus et Latīnīs dabam. Atque hic tenor prō temporis ratiōne erit immūtandus nōnnihil, nīmīrum sī quandō indictō ieiūniō prandium in ūndecimam prōrogātur. Porrō quod ad praeceptōrem attinet, satis est, sī doctum et fīdum bīnās aut ut plūrimum ternās audiās hōrās. Neque enim unquam ad solidam eruditōnis frūgem perveniunt, quī suīs ipsōrum ingeniīs et propriā industriā diffīsī tōtōs diēs ex praeceptōrum doctrīnā pendent. Sterilēscit sānē ingeniī hūmānī solum, nisi suā ipsīus exercitātiōne cotīdiē excōlātur. Attamen nōlim haec sīc accipiās, quasi displiceat, sī quis per occāsiōnem etiam plūs temporis praeceptōrī vacet. Occāsiō enim magnae commoditātis, cum sē offert, semper est retinenda, āmittenda nunquam. Quandō legere nōbīs licet semper, audīre nōn semper. Illud imprīmīs cūrandum, quō cotīdiē ut minimum hōrae spatium exercendō stilō tribuātur. Eius ratiōnem cuique suae vīrēs suusque prōfectus facile dictābunt, Meditētur alius epistulam, alius ex Graecīs Latīna faciat, alius ad praescrīptum rhētoricum dēclāmet, licēbit et variī generis carmine lūdās aut ratiōcinātiōnem aliquam ad dialecticōrum rēgulās exigās aut quod versū ligātum est solūtā ōrātiōne reddās. Nam lātissimē patet stilī ūsus.
Restat tertia pars itidem octo hōrās complexa. Eās impendē dē studiīs amīcōrum, sodālium et aequālium, ut partim absentibus scrībās, sī quid eōs scīre velīs, partim inambulēs, partim ērudītis et honestīs fabulīs tē oblectēs, partim cum aequālibus cōnflīctāns prōfectūs tuī perīculum faciās. Quamquam simul et inambulāre et fābulārī et disputāre licet, ita ut nūllum sit tempus tam occupātum, ex quō nōn aliquem frūctum dēcerpere queat vērē studiōsus. Mīrificē autem prōfuerit, quantum licet, praeceptōrī doctō semper haerēre, eum semper, quōquō ierit, comitārī, semper domī vel sēcum vel apud amīcōs dē variīs rēbus loquentem audīre, in summā: praeceptōre nōn minus familiāriter quam reverenter ūtī; familiāritās praestābit, nē quid tē cēlet, reverentia, nē sē neglegī ā tē seu ingrātō suspicāns aliquid dē suō ergā tē affectū imminuat.
Lipsiae in aedibus Valentīnī Schumann mēnsē Septembrī annō dominī MDXXI.
Mosellānus, Petrus, 1493-1524. Paedologia Petrī Mosellānī Protegēnsis in puerōrum ūsum cōnscrīpta. Ed. Hrsg. vōn Hermann Michel. Berlin. Weidmann. 1906.
P. Mosellānus discipulīs suīs salūtem.
Prīncipiō etiam atque etiam cūrandum est, nē quid tempus nōbīs seu nōn advertentibus ēlabātur, vidēlicet quod nec studiīs nec vītae honestātī nec valētūdinī cūrandae impendātur. Quamobrem ut certa tibi omnium ratiō cōnstet, diem in vīgintī quattuor hōrās distractam cōgitā. Quārum prīma pars studiīs, altera cīvīlitātī ac valētūdinī, tertia somnō danda erit. Hoc commodē fīet, sī ā nōnā vespertīnā ad quārtam usque mātūtīnam somnō recreātus lentē exsurgās, ante nīmīrum tōtō corpore palmīs, capite vērō et unguibus lēniter perfrictō. Nam hāc ratiōne noxiīs vapōribus exitūs per occultōs membrōrum meātus parātur. Hinc manūs, oculī, lingua etiam ā sordibus abluantur. Pectātur capillus idque accūrātius pectine aliquotiēns ā fronte in occipitium ductō. Post sī eius cōnsuētūdō quōquō modō indūcī potest, dēicienda ventris et item per spūtum et nārēs capitis excrēmenta. Nam et perpetuum studiōrum tenōrem cōnservandum nihil tam condūcit quam corpus ab inūtilibus oneribus, quantum licet, semper levātum habēre. Mox precātiōne piā tē tuaque studia omnia Chrīstō commendā atque ut ille cōnātus tuōs dīrigat ōra. Hīs omnibus spatium inter quārtam et quīntam iniectum faciet satis. Habēs dē tertiā diēī parte somnō impendenda. Nunc dē secundā. Nam ā quīntā ad nōnam quattuor sunt hōrae. Quod tempus tōtum studiīs dēbētur. Sed quid quāque hōrā tibi vel domī discendum vel foris ā praeceptōre audiendum sit, singillātim praescrībī nōn potest, proptereā quod eiusmodī occāsiōnum magna est vicissitūdō, ut quā hōrā modo audīre convenit, aliās magis appāreat cōnsultum domī discere. Proinde hanc dispēnsandārum hōrārum ratiōnem sibi quisque prō suī commoditāte ineat ut et eārum, quae ā prandiō studiīs dabuntur, ā duodecimā vidēlicet eius spatiī quod suppetit ad quārtam usque. Equidem cum id aetātis essem, et hoc servābam: antemerīdiānum tempus vel graviōribus vel Graecīs litterīs, postmerīdiānum leviōribus et Latīnīs dabam. Atque hic tenor prō temporis ratiōne erit immūtandus nōnnihil, nīmīrum sī quandō indictō ieiūniō prandium in ūndecimam prōrogātur. Porrō quod ad praeceptōrem attinet, satis est, sī doctum et fīdum bīnās aut ut plūrimum ternās audiās hōrās. Neque enim unquam ad solidam eruditōnis frūgem perveniunt, quī suīs ipsōrum ingeniīs et propriā industriā diffīsī tōtōs diēs ex praeceptōrum doctrīnā pendent. Sterilēscit sānē ingeniī hūmānī solum, nisi suā ipsīus exercitātiōne cotīdiē excōlātur. Attamen nōlim haec sīc accipiās, quasi displiceat, sī quis per occāsiōnem etiam plūs temporis praeceptōrī vacet. Occāsiō enim magnae commoditātis, cum sē offert, semper est retinenda, āmittenda nunquam. Quandō legere nōbīs licet semper, audīre nōn semper. Illud imprīmīs cūrandum, quō cotīdiē ut minimum hōrae spatium exercendō stilō tribuātur. Eius ratiōnem cuique suae vīrēs suusque prōfectus facile dictābunt, Meditētur alius epistulam, alius ex Graecīs Latīna faciat, alius ad praescrīptum rhētoricum dēclāmet, licēbit et variī generis carmine lūdās aut ratiōcinātiōnem aliquam ad dialecticōrum rēgulās exigās aut quod versū ligātum est solūtā ōrātiōne reddās. Nam lātissimē patet stilī ūsus.
Restat tertia pars itidem octo hōrās complexa. Eās impendē dē studiīs amīcōrum, sodālium et aequālium, ut partim absentibus scrībās, sī quid eōs scīre velīs, partim inambulēs, partim ērudītis et honestīs fabulīs tē oblectēs, partim cum aequālibus cōnflīctāns prōfectūs tuī perīculum faciās. Quamquam simul et inambulāre et fābulārī et disputāre licet, ita ut nūllum sit tempus tam occupātum, ex quō nōn aliquem frūctum dēcerpere queat vērē studiōsus. Mīrificē autem prōfuerit, quantum licet, praeceptōrī doctō semper haerēre, eum semper, quōquō ierit, comitārī, semper domī vel sēcum vel apud amīcōs dē variīs rēbus loquentem audīre, in summā: praeceptōre nōn minus familiāriter quam reverenter ūtī; familiāritās praestābit, nē quid tē cēlet, reverentia, nē sē neglegī ā tē seu ingrātō suspicāns aliquid dē suō ergā tē affectū imminuat.
Lipsiae in aedibus Valentīnī Schumann mēnsē Septembrī annō dominī MDXXI.
Mosellānus, Petrus, 1493-1524. Paedologia Petrī Mosellānī Protegēnsis in puerōrum ūsum cōnscrīpta. Ed. Hrsg. vōn Hermann Michel. Berlin. Weidmann. 1906.